"Για να είναι κάποιος σε θέση να βοηθήσει τους ανθρώπους πρέπει πρώτα να μάθει να βοηθά τον εαυτό του. Ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων χάνονται σε σκέψεις και αισθήματα για να βοηθήσουν τους άλλους απλά μόνο και μόνο από τεμπελιά. Είναι πολύ τεμπέληδες για να Εργαστούν στον τον εαυτό τους, και την ίδια στιγμή είναι πολύ ευχάριστο για αυτούς να νομίζουν ότι είναι σε θέση να βοηθήσουν τους άλλους. Αυτό είναι το να είσαι ψευδής και ανειλικρινής με τον εαυτό σου. Αν ένας άνθρωπος κοιτάζει τον εαυτό του όπως πραγματικά είναι, δεν θα αρχίσει να σκέπτεται πώς να βοηθήσει άλλους ανθρώπους, θα ντρέπεται να το σκεφτεί. Αγάπη στον άνθρωπο · καλοσύνη, αλτρουισμός , είναι όλα πολύ ωραία λόγια, αλλά έχουν νόημα μόνο όταν ένας άνθρωπος είναι σε θέση, από δική του επιλογή και δική του απόφαση, να αγαπά ή να μην αγαπά, να είναι ένας αλτρουιστής ή ένας εγωιστής. Τότε η επιλογή του έχει μια αξία.
"GI Gurdjieff
Michel de Salzmann
Ελεύθερη Προσοχή-Να μην δεσμεύεται από το τίποτα
Η αναζήτηση για τη συνείδηση, είναι το ουσιώδες. Είστε πάρα πολύ επικεντρωμένοι στον εαυτό σας. Αναζητώντας την συνείδηση, με ευαισθησία, λαμβάνοντας με μια προσοχή όλο και περισσότερο ελεύθερη, όλο και περισσότερο καθαρή. Και όταν εμφανίζεται αυτή η Κεντρική Διάνοια, να την σεβόμαστε, όλο και περισσότερο. Όχι να την προδίδουμε. Να αντιληφτώ, με τύψεις, ότι έχω υπάρξει τραχύς, την έχω προδώσει. Έτσι τώρα να το αναγνωρίζουμε, να το βλέπουμε.
Η Προσοχή είναι η μόνη υλικότητα που μπορεί να λάβει λεπτότερες επιρροές. Η ελεύθερη προσοχή, όχι η δεσμευμένη από οτιδήποτε.
Αν είναι δεσμευμένη, αυτό σημαίνει ότι είμαι επικεντρωμένος σε μένα, στις λειτουργίες μου, μια σκέψη, ένα αίσθημα, μια αντίδραση. Ελεύθερη προσοχή: μια προσοχή που είναι απαλλαγμένη από τις δονήσεις στην επιφάνεια.
Έτσι να θυμάστε αυτόν το άλλο τρόπο ύπαρξης, πιο ευαίσθητο, απλά να λαμβάνει. Χωρίς την παρουσία του Εγώ, του Εαυτού, όλες οι προσπάθειες είναι τίποτα. Θα πρέπει να θυμάστε τον Εαυτό, να του επιτρέπετε να Είναι.
Θα πρέπει να το σέβεστε. Αυτό που δεν σέβεστε, εξαφανίζεται.
Ξανά και ξανά, να θυμάστε τον Εαυτό, αφήνοντας να λαμβάνεται με μια ελεύθερη προσοχή, διεισδύοντας πιο βαθιά. Να γυρνάτε πίσω σε αυτόν, να μην περνά μεγάλο χρονικό διάστημα, καμιά ημέρα χωρίς αυτόν.
Λονδίνο 1922: Σικάγο 1924
Μελέτη ψυχολογίας
Άνθρωπος, η μηχανή.
Θέλεις να μελετήσεις ψυχολογία, αλλά δεν έχεις ψυχή, άρα πως μπορείς να σπουδάσεις κάτι που δεν έχεις? Θα ήθελες να γνωρίζεις τον εαυτό σου σαν άνθρωπο, αλλά δεν είσαι άνθρωπος ακόμα… παρά μονό μια μηχανή. Έτσι λοιπόν θα πρέπει να μελετήσεις τον εαυτό σου σαν μια μηχανή. Η ψυχολογία καταπιάνεται με την μελέτη των ιδεών άλλων ανθρώπων, αλλά είναι πολύ καλύτερο να μελετάς των εαυτό σου παρά φαντασιώσεις άλλων. Θέλεις να σου πω πολλά πράγματα και να μοιραστώ μαζί σου τι γνωρίζω σχετικά με τον άνθρωπο και τους τρόπους (δρόμους του). Αλλά ό,τι και να σου πω δεν θα μπορέσεις να το καταλάβεις, γιατί μας λείπει η γλωσσά επικοινωνίας.
Η καθημερινή μας γλωσσά δημιουργήθηκε για απλά πράγματα μονό. Δεν έχουμε λέξεις για υψηλότερες έννοιες. Και τις χρειαζόμαστε γιατί δεν μπορούμε να καταλαβαινόμαστε μεταξύ μας ακόμα, χωρίς αυτές. Όταν θα έχεις μάθει να μελετάς τον εαυτό σου σαν μηχανή, τότε θα καταλαβαινόμαστε καλύτερα.
Καθώς μελετάτε των εαυτό σας θα πρέπει να είστε ικανοί να συγκεντρώνετε την προσοχή σας πάνω στο μέρος που θα θέλατε να παρατηρήσετε . Προς το παρόν δεν μπορείτε να συγκεντρώσετε την προσοχή σας διότι το συναισθηματικό σας κέντρο δεν είναι ήσυχο. Έτσι λοιπόν η προσοχή σας βρίσκεται κάτω από την διακυβέρνηση των συναισθημάτων σας και όχι κάτω από εσάς. Μέχρι να πάψετε να κυβερνείστε από τα συναισθήματά σας δεν μπορείτε να είστε αμερόληπτοι, γι’ αυτό δεν μπορείτε και να καταλάβετε την έννοια των λέξεων.
Ο καθένας μας καταλαβαίνει τις λέξεις ανάλογα με τη διάθεση στην οποία τυγχάνει να βρίσκεται. Αν πεινώ η λέξη «επιθυμώ» θα σημαίνει φαγητό για εμένα, ενώ αν είμαι ικανοποιημένος,, θα σήμαινε «ύπνος» η ακόμα και «σεξ». Όλη την ώρα οι λέξεις αλλάζουν νόημα και οι άνθρώποι (ο κόσμος) ούτε καν το αντιλαμβάνονται.
Έχουμε την ανάγκη να μιλήσουμε για πολύ σημαντικά πράγματα. Για παράδειγμα ,έχουμε να μιλήσουμε πάνω στο γιατί υπάρχει ο άνθρωπος. Αυτό ανήκει στην πραγματική γνώση και για να μιλήσουμε για αυτό θα πρέπει να καταλαβαίνουμε τις λέξεις με διαφορετικό τρόπο. Για να γνωρίζουμε οτιδήποτε πραγματικό πρέπει να γνωρίζουμε τα πάντα. Υπάρχει ένα αρχαίο ρητό (ρήση) γι’ αυτό: «Το να γνωρίζεις ,σημαίνει να γνωρίζεις τα πάντα. Το να μη γνωρίζεις τα πάντα σημαίνει ότι δεν γνωρίζεις. Το να γνωρίζεις τα πάντα δεν είναι αδύνατο. Είναι απαραίτητο όμως γι’ αυτό να γνωρίζεις έστω και ελάχιστα.. Αλλά για να γνωρίζεις αυτά τα ελάχιστα πρέπει να γνωρίζεις πολλά ».
Σε αυτή την κατάσταση, το λιγότερο που θα πρέπει να γνωρίζουμε είναι πως ο άνθρωπος δεν υπάρχει για τον εαυτό του, παρά μονό για μεταδίδει δονήσεις που χρειάζεται η σελήνη. Ο άνθρωπος είναι κομμάτι της ζωή στην γη. Η γη περιβάλλεται από μια μεμβράνη οργανικής ζωής που κρατείται σε ισορροπία από τους πλανήτες, τη γη και τη σελήνη. Η οργανική ζωή είναι τόσο δυνατή που κανείς δεν μπορεί να αλλάξει την κατάστασή του από μόνος του. Ακόμα και αν ο θεός θελήσει να μας βοηθήσει δεν θα μπορέσει γιατί η γη είναι πολύ μικρή για να επηρεαστεί από την θέληση του θεού. Και αν η γη είναι πολύ μικρή τότε σκεφτείτε πόσο περισσότερο ο άνθρωπος. Από πού μπορούμε λοιπόν να έχουμε την βοήθεια που χρειαζόμαστε?
Μπορείτε να βοηθηθείτε όταν ξεκινήσετε να γνωρίζετε τους εαυτούς σας. Έτσι για όσο καιρό δεν γνωρίζεται την μηχανή σας , ακόμα και όταν η βοήθεια σας προσφέρεται δεν μπορείτε να την χρησιμοποιήσετε. Έτσι θα πρέπει να ξεκινήσετε να κατανοείτε τον σκοπό των λειτουργιών μας. Τα κέντρα μας είναι δέκτες διαφορετικής συχνότητας δονήσεων. Τα κέντρα δεν επηρεάζονται το ίδιο από όλες τις δονήσεις. Κάθε κέντρο είναι ένας μηχανισμός λήψεως και εκπομπής. Κάθε ένα παίρνει δονήσεις που αντιστοιχούν στις δικές του λειτουργίες . Προς το παρόν μπορείτε μόνο αυτόματα να λαμβάνετε τις δονήσεις χωρίς να μπορείτε να τις διακρίνετε. Δεν γνωρίζετε τι λαμβάνετε και κατά συνέπεια εκπέμπετε, μηχανικά. Αυτό δεν προσφέρει τίποτα για τους εαυτούς σας.
Ας υποθέσουμε ότι επιθυμείτε να μεταδώσετε κάτι συνειδητά. Δεν μπορείτε, γιατί το μυαλό σας δεν θα είναι ήσυχο. Για να σταματήσει το μυαλό (σκέψη) να περιπλανιέται πρέπει τώρα να χρησιμοποιήσετε δύναμη (ενέργεια), αλλά δεν έχετε αρκετή δύναμη, γι’ αυτό δεν μπορείτε να κάνετε αυτό που επιθυμείτε. Αργότερα, θα μάθετε μηχανικούς τρόπους να σταματάτε την περιπλάνηση του μυαλού και τότε ίσως να μπορέσετε να χρησιμοποιήσετε την δική σας δύναμης (ενέργεια) για αυτά που χρειάζεστε να κάνετε.
Όλη η ενέργειά σας που περισσεύει εκείνης που χρειάζεται για να παραμένετε ζωντανοί, καταναλώνεται από την φαντασία και άλλες άχρηστες δραστηριότητες. Παρατηρώντας την φαντασία – δηλαδή όλους τους εσωτερικούς διαλόγους και εικόνες που μπαίνουν στο μυαλό μας χωρίς τη δική μας βούληση- μπορούμε να βοηθηθούμε. Γιατί καθώς παρατηρούμε, αποσπάμε μέρος της ενέργειας από την φαντασία, προς τη δύναμη από όπου πηγάζει η αυτοπαρατήρηση. Έτσι με αυτό τον τρόπο αυτή η δύναμη (ενέργεια) θα μεγαλώσει, και μια ωραία μέρα θα βρείτε ότι έχετε μια ανεξάρτητη ύπαρξη μέσα σας, η οποία θα είναι ικανή να πράττει ότι επιθυμεί.
Προς το παρόν πρέπει να κατανοήσουμε ότι δεν μπορούμε να παρατηρούμε ό,τι επιθυμούμε. Η παρατήρησή σας, περιορίζεται από τους συνειρμούς που ήδη υπάρχουν μέσα σας. Σε ένα νεογέννητο παιδί, τα κέντρα του είναι ελευθέρα να ανταποκριθούν σε όλες τις εισερχόμενες εντυπώσεις. Είναι σαν ένα άδειο κύλινδρο (πλάκα-δίσκο) γραμμόφωνου. Από την στιγμή που τα παιδιά μπαίνουν στο καθημερινό κόσμο η εξωτερική σημασία των αντικειμένων και οι εσωτερικές του εμπειρίες γράφονται πάνω στους κυλίνδρους αυτούς σύμφωνα με τον συσχετισμό που συνέβη μεταξύ των εντυπώσεων και την υλικό της σύστασης των διαφορετικών κέντρων. Αυτό το ¨υλικό¨, που στην πραγματικότητα είναι ένα είδος ενέργειας, έχει τη δυνατότητα να απορροφά τις σχετικές δονήσεις και τις άλλες να τις απορρίπτει.
Με αυτό τον τρόπο, συγκεκριμένα μέρη σε καθένα από τα τρία μυαλά των ανθρώπων, παραγεμίζονται με οικογένειες εντυπώσεων που ο ομαδικός τους σχηματισμός προέκυψε λόγω της ομοιότητας τους ή της κατά τύχη ταυτόχρονης λήψης τους. Έτσι, σιγά σιγά, αναπτύσσονται τα κυρίαρχα γνωρίσματα που αποτελούν την προσωπικότητα. Αυτά τα γνωρίσματα ανήκουν (είναι χαρακτηριστικό) σε όλα τα κέντρα, σε αυτό όμως του σώματος είναι πιο σταθερά-ακλόνητα. Για αυτό ,είναι καλύτερο να μελετήσεις τον άνθρωπο από τις στάσεις του σώματος από το να ακούσεις αυτά που λέει.
Θα σας δώσω ένα παράδειγμα. Κάθε άνδρας και γυναικά έχουν τις δικές τους σωματικές στάσεις και χειρονομίες, αλλά αυτές συνδέονται τις διανοητικές και συναισθηματικές συνήθειες και γνωρίσματα που δεν μπορούμε να δούμε. Για να καταλάβετε τι εννοούμε πάρτε για παράδειγμα κάτι που πολλοί άνθρωποι κάνουν. Προσέξτε πως οι άνθρωποι χορεύουν. Κάθε εθνικότητα έχει ένα συγκεκριμένο τρόπο χορού. Μπορείς πάντοτε να ξεχωρίσετε την εθνικότητα από τον τρόπο χορού. Στην ανατολή, οπού η παράδοση είναι έντονη, μπορείς να αναγνωρίσεις ακόμα και το χωριό ή τη φυλή προέλευσης του ανθρώπου μόνο και μόνο από τον τρόπο που χορεύει. Έτσι οι χοροί γίνονται ένα είδος γλωσσάς μέσω της οποίας οι άνθρωποι – ασύνειδα, ασφαλώς- μας μιλούν για τον εαυτό τους.
Το ίδιο ισχύει για τα πάντα. Κάθε εθνικότητα έχει ένα περιορισμένο ρεπερτόριο κινήσεων που προέρχονται από τις εντυπώσεις της παιδικής ηλικίας. Εξαιτίας αυτού, ισχύει και ένα περιορισμένο ρεπερτόριο σκέψεων. Ακόμα και τα αισθήματα προσλαμβάνουν δικά τους συνήθη γνωρίσματα, που κρυσταλλώνουν τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να αισθανθεί ένα άτομο σε όλη την υπόλοιπή του ζωή. Μετά την παιδική ηλικία, πολύ λίγα μπορούν να αλλάξουν. Εκτός αν παρθούν μερικά ειδικά μετρά, για τα οποία θα μιλήσουμε παρακάτω(αργότερα), η δύναμη χωρητικότητας νέων εντυπώσεων αδυνατίζει με το πέρας της ηλικίας. Τα παιδιά μπορούν να δεχτούν νέες εντυπώσεις, ενώ οι μεγαλύτεροι σε ηλικία όχι. Έτσι στην συνεχεία της ζωής οτιδήποτε μπορεί να θεωρηθεί εμπειρία είναι ένας ανα- συνδιασμός από τις εντυπώσεις της παιδικής ηλικίας. Πραγματικά νέες εντυπώσεις μπορούν να αποκτηθούν μονό με την βία. Και αυτό γιατί οι κύλινδροι (πλάκες – δίσκοι) του γραμμοφώνου εντός των κέντρων ,έχουν ήδη καλυφθεί (σκεπαστεί). Είναι δύσκολο να τους διαπεράσουμε γιατί η δύναμη μας είναι περιορισμένη. Παρ’ όλα αυτά παραμένει πάντα στους ανθρώπους ένα μέρος οπού εντυπώσεις μπορούν να εισέλθουν υπό τον όρο ότι θα προσληφθούν με αρκετή ένταση. Αυτό το μέρος παραμένει ελεύθερο – έως που αρχίζει η ενήλικη ζωή. Αν αυτό το μέρος δεν έχει δεχτεί εμπειρίες πριν από την ενηλικίωση, είναι πολύ δύσκολη ή πρόσβαση σε αυτό. Για πολλούς που βρίσκονται εδώ μέσα σήμερα, αυτό το μέρος είναι σχεδόν αδύνατο να αγγιχτεί. Θα χρειαστεί μεγάλη προσπάθεια αν θέλετε να ξεκινήσετε μια νέα ζωή.
Προς το παρόν όλες οι νέες εντυπώσεις αποτυγχάνουν να εισχωρήσουν. Μόλις και μετά βίας κάνουν τους κυλίνδρους των κέντρων να περιστραφούν με μια μηχανική δράση που δεν μπορείτε καν να την παρατηρήσετε. Αυτός είναι και ο λόγος που δεν έχουμε συνειδητό έλεγχο της ενεργείας. Όλες οι ενέργειες σας αποκτώνται μηχανικά και ξοδεύονται μηχανικά. Υπάρχουν μέθοδοι για απόκτηση καινούργιας ενεργείας αλλά θα πρέπει να σκάψετε για αυτή, σαν αν εξορίζετε πέτρες από ένα λατομείο. Πρέπει να πάρετε την αξίνα σας και να χτυπάτε. Ακόμα και αν έχετε την πέτρα, πρέπει να τη θρυμματίσετε (σπάσετε) σε σκόνη ώστε να μπορέσετε να πάρετε το πολύτιμο μέταλλο από αυτή. Οι άνθρωποι δεν είναι πρόθυμοι να δουλέψουν με αυτό τον τρόπο, γι’ αυτό και ζουν την ζωή τους μονό με την ενεργεία η οποία τους έρχεται μηχανικά. Αυτή είναι αρκετή για να σε κρατήσει ζωντανό, αλλά δεν είναι αρκετή για συνειδητή «εργασία».(συνειδητό πράττειν). Εάν θελήσουμε να κάνουμε κάτι αποτελεσματικό, πρέπει να εξοικονομήσουμε περισσότερη ενεργεία. Αλλά δεν έχετε αρκετή αποφασιστικότητα για να δουλέψετε με αυτό τρόπο. Δεν μπορείτε να πάρετε περισσότερη ενεργεία μονοί σας. Ποιος είναι αυτός που θα ρίξει το πιπέρι ή θα καρφώσει δίκρανο; (ξέρετεπου).
Αν δεν είστε διατεθειμένοι για αυτό , όλα θα παραμείνουν το ίδιο. Νομίζετε ότι μαθαίνετε κάτι καινούργιο, ενώ απλώς ακούτε τις σκέψεις σας και τους συνειρμούς σας. Καθώς λοιπόν σας μιλώ, νομίζετε ότι μαθαίνετε κάτι∙ αλλά αυτό θα σήμαινε να έχει κανείς νέες σκέψεις, και νέες σκέψεις σας είναι αδύνατο να κάνετε όσο δεν κατέχετε μια νέα δύναμη . Αν επιθυμείτε να αλλάξετε κάτι , οι παλαιές μέθοδοι δεν θα σας βοηθήσουν. Νέες μέθοδοι είναι απαραίτητες. Προσπαθείτε να σκεφτείτε πάνω σ' αυτά που λέω αλλά η σκέψη σας εμποδίζεται από τα κέντρα σας, αυτά των συναισθημάτων και των ενστίκτων. Αν θέλετε να αποκτήσετε νέες σκέψεις, αυτές μπορεί να έρθουν μόνο αν αλλάξετε αυτά τα δύο κέντρα. Για τούτο όμως είναι απαραίτητη μια πολύ ισχυρή δύναμη και η μηχανή σας δεν θα την αντέξει αν δεν είναι προετοιμασμένη . Στη ζωή σας, δεν είναι τίποτε συνδεδεμένο με εσάς. Οι συνδέσεις είναι σκουριασμένες τώρα. Πρέπει να λιπανθούν …αλλά τι είναι αυτό που θα κάνει το λιπαντικό να μπεί στις συνδέσεις; Θα πρέπει να κάνετε τη μηχανή σας να περιστραφεί (δουλέψει), αλλά εκείνη έχει αποστερηθεί (χάσει) αυτή τη λειτουργία (συνήθεια).
Πρέπει να καταλάβετε ότι οι συνδέσεις υπάρχουν, αλλά εσείς είστε εκείνος που τις άφησε να σκουριάσουν. Ακόμη και ο πιο αδύναμος έχει περισσότερες δυνάμεις ( ενέργεια από αυτή) από αυτές που είναι απαραίτητες (-η) για τις ανάγκες της ζωής. Θα μπορούσατε να κάνατε τη μηχανή σας να περιστραφεί (δουλέψει) ,και έτσι να λιπάνει τα σκουριασμένα μέρη αν δεν σπαταλούσατε όλη την ενέργεια. Και όμως, περισσότερο από τα τρία τέταρτα της ενέργειάς σας σπαταλιούνται χωρίς να εξυπηρετούνται και αυτές οι ανάγκες της ζωής. Με το ένα τέταρτο της αυτής της ενέργειας θα μπορούσατε να κάνετε όσα είναι αναγκαίο για τη ζωή έχοντας και περίσσευμα για εργασία (στον εαυτό). Όμως τη σπαταλάτε στη φαντασία, σε μη απαραίτητες μυϊκές εντάσεις, σε συναισθηματικές εντάσεις, και ούτω καθεξής. Το πρώτο πράγμα που πρέπει να μάθετε είναι να εξοικονομήσετε την ενέργεια που σπαταλάτε με τον τρόπο αυτό και να τη χρησιμοποιήσετε για συνειδητή εργασία.
Η χαλάρωση είναι το σημείο εκκίνησης. Έως ότου μάθετε πώς να χαλαρώνετε δεν θα μπορείτε να εξοικονομείτε ενέργεια. Αρχικά, για τη χαλάρωση απαιτείται ενέργεια. Προς το παρόν δεν μπορείτε να χαλαρώσετε χωρίς να χρησιμοποιείτε την προσοχή σας. Αν χρησιμοποιείστε την προσοχή σας, μετά από κάποιο χρονικό διάστημα θα αρχίσετε να χαλαρώνετε από συνήθεια. Τότε θα μπορέσετε να χρησιμοποιήσετε την προσοχή σας για κάτι άλλο. Η μηχανή σας, μπορεί να κάνει πολλά πράγματα για σας έτσι και την αφήσετε. Αλλά δεν της το επιτρέπετε να εργαστεί για σας. Η μηχανή σας παράγει την ενέργεια που είναι αναγκαία για την δική της ύπαρξη. Παράγει ακόμη λίγη και για σας, ώστε να τη χρησιμοποιείτε για την εξωτερική σας ζωή. Προς το παρόν δεν μπορείτε να χρησιμοποιήσετε αυτή την ενέργεια γιατί ξοδεύεται στα συναισθήματα σας. Δεν γνωρίζετε καν τα συναισθήματά σας τι είναι. Δεν κατανοείτε ότι είναι δυνατό να παράγετε συναισθήματα μέσω της σκέψης. Προς το παρόν, λειτουργεί με τρόπο αντίστροφο: οι σκέψεις σας γίνονται σκλάβοι των συναισθημάτων σας, αλλά δεν το γνωρίζετε. Όλες μας οι διαθέσεις είναι αποτελέσματα των εμπειριών μας. Έτσι λοιπόν, κάποιος μαθημένος (διδαγμένος, εκπαιδευμένος) μπορεί να αναγνωρίσει όλες τις παρελθούσες εμπειρίες ενός άλλου ανθρώπου παρατηρώντας τις διαθέσεις του. Εάν μάθουμε να αναζητούμε εντός μας τους αρχικούς εκείνους συνειρμούς από τους οποίους πηγάζουν τα διάφορα συναισθήματα μας, τότε θα μπορούμε δημιουργούμε όποιο συναίσθημα επιθυμούμε.
Σήμερα έχετε χίλια ¨εγώ¨. Κάθε αδυναμία, είναι ένα ¨εγώ¨ που μπορεί ανά πάσα στιγμή να κάνει τον εαυτό του αφεντικό σας. Απαραίτητη προϋπόθεση για να υπάρξει το δικό σας ¨εγώ¨, είναι αυτό να γεννηθεί. Η σύλληψή του έχει γίνει διότι επιτρέψατε στην εργασία να εισέλθει εντός σας. Η ανάπτυξή του δεν θα συμβεί από μόνη της, πρέπει να τραφεί έτσι ώστε μια ωραία μέρα να πάρει μορφή. Τότε μπορεί να αναπτυχθεί και να γεννηθεί.
Αυτό το υλικό του ¨εγώ¨, πηγάζει μόνο μέσω της θεληματικής ταλαιπωρίας. Για παράδειγμα, όταν επιθυμείτε έντονα να καπνίσετε, και δεν το κάνετε, τότε υποφέρετε εσωτερικά. Τότε πείτε: ¨Επιθυμώ να κάνω τούτη την εσωτερική ενέργεια δική μου¨. ¨Επιθυμώ να λάβω αυτό το υλικό της θεληματικής μου ταλαιπωρίας για το δικό μου ¨εγώ¨. Με τα μέσα αυτά θα μπορέσετε να αποκτήσετε την ατομικότητα και να προχωρήσετε στο μονοπάτι που οδηγεί προς τον τελειοποιημένο άνθρωπο.
Γνώρισμα του τελειοποιημένου ανθρώπου και κυρίαρχο χαρακτηριστικό του στην καθημερινή ζωή είναι ότι, όσον αφορά αυτό που συμβαίνει στον εξωτερικό του κόσμο, αυτός μπορεί, σαν άριστος ηθοποιός, να διεξάγει στην εντέλεια εξωτερικά, τον ρόλο που αντιστοιχεί στην δεδομένη κατάσταση και συγχρόνως εσωτερικά, ουδέποτε να ταυτίζεται, μήτε να συμφωνεί με αυτό.
Στην νεότητά μου και εγώ, όπως λίγο – πολύ γνωρίζετε, έχοντας πεισθεί περί της αλήθειας αυτής, εργάστηκα πάνω στον εαυτό μου πολύ, μα πάρα πολύ, έτσι ώστε να λάβω μία τέτοια ευλογία , η οποία, όπως συλλογίστηκα, ήταν προκαθορισμένη άνωθεν. Ύστερα από τεράστιες προσπάθειες και συνεχή απόρριψη όλων σχεδόν αυτών πού κερδίζονται στη συνηθισμένη ζωή, έφτασα σε σημείο τέτοιο, ώστε τίποτε εξωτερικό να μπορούσε αληθινά να με αγγίξει εσωτερικά, και, όσο αφορά την ηθοποιία, έφερα τα μέρη μου σε τέτοια ιδανική τελειότητα, που ποτέ δεν ονειρεύτηκαν οι αρχαίοι Βαβυλώνιοι όταν εκδηλώνονταν ως ηθοποιοί επάνω στη σκηνή.
Πρέπει να σας προειδοποιήσω ότι δεν θα γίνετε κοινωνοί τέτοιων ευλογιών αν θα επιμείνετε να προσκολλείσθε στα τωρινά σας παιχνίδια. Κοιτάξτε πίσω στη ζωή σας και δείτε τι καλό σας ήρθε από τα παιχνίδια του παρελθόντος. Είναι το ίδιο άχρηστα σε σας τώρα, όσο και το περσινό χιόνι που έλιωσε και δεν άφησε πίσω κανένα ίχνος ώστε κάποιος να μπορεί θυμάται τι ήταν. Μόνο τα αποτυπώματα της συνειδητής εργασίας και της θεληματικής ταλαιπωρίας είναι πραγματικά και μπορούν να χρησιμοποιηθούν στο μέλλον προς την επίτευξη καλού.
χρονοσ και αυτενεργεια
DavidAPPELBAUM
Οι άνθρωποι αντιλήφθηκαν αρχικά το ζήτημα του χρόνου όχι αφαιρετικά αλλά πρακτικά, μέσα από το φούσκωμα και τη φυρονεριά των ποταμιών, την περιοδική επανεμφάνιση του φεγγαριού και των αστερισμών, τις μεταναστεύσεις των θηραμάτων και την εναλλαγή των εποχών. Σ τη χαραυγή του πολιτισμού, αναδύθηκαν οι πρώτες επιστήμες -η γεωμετρία, η αστρονομία και η μουσική- που ήταν ειδικές απαντήσεις στο ζήτημα του χρόνου.
Η συνειδητότητα δεν έκανε ακόμη διάκριση ανάμεσα σε εξωτερικό και εσωτερικό κόσμο, ούτε ξεχώριζε το βίωμα από τον κόσμο, όπου ανήκε. Η κυκλική επανάληψη ήταν ολοφάνερη επίσης και στη ζωή του ανθρώπου, στην άμπωτη και την παλίρροια των ευκαιριών, των διαθέσεων και των αισθήσεων. Αλλά για να επιβιώσουν οι άνθρωποι απέναντι στις εξωτερικές μεταβολές, όπως συνέβαινε με τα όρια των αγροκτημάτων που χάνονταν στις ανοιξιάτικες πλημμύρες, ήταν υποχρεωμένοι να ανακαλύψουν μία σχετικά σταθερή παρουσία και μια επίγνωση που αντιλαμβανόταν την παροδικότητα. Από αυτή την άποψη, η σκέψη ακολούθησε έναν από τους δύο ακόλουθους δρόμους. Ο ένας οδηγούσε στο ζήτημα της σωστής δράσης, πώς να ανταποκρίνεται κανείς στις μοναδικές απαιτήσεις της κάθε στιγμής χωρίς να χάνει από τα μάτια του την κατά βάθος ομοιότητα των κύκλων. Οι τελετουργίες του κυνηγιού ήταν οι πρώτες λύσεις στο πρόβλημα αυτό. Ακολούθησαν οι αγροτικές γιορτές και αργότερα τα κείμενα μαντικής όπως το / Τσινγκ και το Τ’άϊ Χσουάν Τσίνγχ.
Η δεύτερη γραμμή σκέψης περιστρεφόταν γύρω από την αδυσώπητη φθαρτό-τητα των αναμνήσεων και των βιωμάτων. Εφόσον κάθε συμβάν εξαφανιζόταν με τη σειρά του χωρίς να αφήνει ίχνη, το ζήτημα δεν αφορούσε απλά τη διαχείριση του χρόνου, αλλά την ίδια την επιβίωση και τη συντήρηση του ανθρώπου. Η πρώτη γραμμή σκέψης ωθούσε τη συνειδητότητα προς τα έξω, προς τα φαινόμενα, ενώ η δεύτερη περιόριζε τη συνείδηση στο εσωτερικό, προς την κατανόηση. Αναρίθμητες γενιές μυημένων επιβεβαίωσαν τη διδασκαλία γύρω από το μυστήριο του χρόνου, που αποκάλυπτε την ιδιαίτερη θέση του ανθρώπου στον κόσμο. Οι
αποσπασματικές αναφορές που βρίσκουμε μέσα στα φιλοσοφικά και θρησκευτικά συστήματα έχουν σίγουρα διαστρεβλωθεί όσον αφορά την αυθεντικότητα της πράξης και το άφθαρτο του φορέα της. Μπορούν ωστόσο να μας χρησιμεύσουν σαν μία αφετηρία από όπου θα μπορέσουμε να δούμε την εξαιρετικά μεγάλη σημασία της αντίληψης του Γκουρτζίεφ για το χρόνο.
Μπορούμε να προσεγγίσουμε τις σκέψεις του Γκουρτζίεφ μέσα από τα συμφραζόμενα της κριτικής των υπαρχουσών θεωριών. Οι θεωρίες αυτές είναι ανεπαρκείς, διότι στερούν τους ανθρώπους από τη διάσταση της μύησης - στα πλαίσια των θεωριών αυτών δεν μπορεί να εκφρασθεί η πρόθεση του ανθρώπου να είναι. Εάν η ανθρωπότητα εγκαταλειφθεί έξω από το χρόνο, εξόριστη σε κάποια ξένη ακτή, ο χρόνος παύει να αποτελεί, σύμφωνα με την ολοζώντανη έκφραση του Γκουρτζίεφ στις "Ιστορίες του Βεελζεβούλ στον εγγονό του", αυτό το "Μοναδικό Ιδανικά Υποκειμενικό Φαινόμενο", που είναι απολύτως απαραίτητο για την εσωτερική ανάπτυξη. Εάν θεωρηθεί ανεξάρτητος από τα εκούσια συμβάντα, των οποίων αποτελεί την εσωτερική άποψη, τότε ο χρόνος παίρνει μία τελείως σκιώδη μορφή ύπαρξης. Η ανθρώπινη σκέψη προσανατολίσθηκε να απεικονίσει το χρόνο σαν δοχείο· κάθε ανθρώπινη προσπάθεια τοποθετείται μέσα στο χρόνο όπως το νερό μέσα σε ένα ποτήρι. Επιπλέον, η αποξένωση του χρόνου από την εσωτερική ζωή προκαλεί, σύμφωνα με τον Γκουρτζίεφ, σοβαρές επιπτώσεις στην ανθρώπινη ανάπτυξη. Ο χρόνος θα πρέπει να επιτρέπει στους ανθρώπους να "υποχρεώνονται να υπάρχουν μέχρις ότου σχηματισθεί μέσα τους, και τελειοποιηθεί πλήρως με νου, εκείνο που ονομάζεται 'σώμα Κεστζάν’, το "Αστρικό σώμα"[1] . Από τη στιγμή που ο χρόνος διαχωρίζεται από την υποχρέωση του ανθρώπου να είναι, ο ανθρώπινος ορίζοντας στενεύει στη ζωώδη φύση, γίνεται χρόνος αναγκών και ορέξεων. Ο χρόνος αυτός φαίνεται ανεπαρκής να υπηρετήσει το σκοπό της αυτοτελείωσης του ανθρώπου. "Ο παρελθών χρόνος και ο μέλλων χρόνος / Δεν επιτρέπουν παρά ελάχιστη συνειδητότητα"[2].
Σύμφωνα με τον Γκουρτζίεφ, οι καθιερωμένες ιδέες για το χρόνο παραβλέπουν μία θεμελιώδη διάκριση. Ο χρόνος για την τελειοποίηση του εαυτού και ο χρόνος για την πρόκληση μηχανικών συμβάντων διέπονται από διαφορετικές αρχές, την "Φουλασνιταμνιανή" και την "Ιτόκλανος"[3]. Αυτή η γνώση έχει μεγάλη σημασία για την εξέταση των κοσμολογικών θεωριών στη συνέχεια. Διότι μία συγκεντρωμένη σκόπιμη ανθρώπινη δράση, σε αντίθεση με την αυτοματική αντίδραση σε εξωτερικές επιδράσεις, περικλείει μία διαφορά παγκόσμιας τάξης όσον αφορά στη φύση των πραγμάτων. Θέτει τον άνθρωπο κάτω από μία ζωοποιό αρχή που κάνει να πραγματωθεί η βαθύτατη επιθυμία του για καθολική ενότητα. Εξορκίζει την ταύτιση, την εντροπία που τροφοδοτεί το εσωτερικό σκοτάδι και ξηραίνει κάθε προσδοκία. Προσφέρει πρόσβαση προς το βασίλειο του είναι και του πράττειν. Αντίθετα, το να αγνοούμε αυτή τη διάκριση ισοδυναμεί με τον εγκλωβισμό της ανθρωπότητας μέσα στο χρόνο της παρακμής και της αποσύνθεσης.
Οι κυριότερες θεωρίες για το χρόνο στηρίζονται σε τέσσερις ιδέες με άξονα τις ακόλουθες θεμελιώδεις έννοιες: (1) σταθερότητα, (2) κυκλικότητα, (3) έσχατη καταστροφή και (4) εξέλιξη. Η αρχαία ελληνική σκέψη, γενικά, εκφράζει την ιδέα του χρόνου σαν σταθερότητα. Αφού η θέαση απορρίπτει σαν απατηλή την κίνηση που φέρνει αλλαγή, ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει χρόνος[4]. Η ινδική σκέψη αντιλαμβάνεται την κίνηση του χρόνου σαν κυκλικότητα.Ένα γεγονός, που επαναλαμβάνεται αρχίζοντας και τελειώνοντας ασταμάτητα, δεν είναι μοναδικό, αφού επανέρχεται αμέτρητες φορές σε άλλους κύκλους. Η Ιουδαιοχριστιανική αντίληψη, που εκκοσμικεύθηκε από τον Χέγκελ και σύμφωνα με την οποία η ιστορία προοιωνίζει το ίδιο της το τέλος με την έσχατη καταστροφή, αποτελεί μία άλλη έκφραση της ιδέας του χρόνου. Η ιστορία, το όχημα της θέλησης του θεού, συνεχίζεται μέχρι την αποφασιστική τελευταία στιγμή προς την οποία σκοπεύει κάθε γεγονός. Η εξέλιξη, πάλι, αποτελεί τη σύγχρονη άποψη. Είναι η επίμονη μονόδρομη γραμμική ανάπτυξη, με παράδειγμα την αλληλεπίδραση των νόμων της εντροπίας και της βιολογικής προσαρμογής.
Προτού μπορέσουμε να κατανοήσουμε το μέγεθος της ανακάλυψης του Γκουρτζίεφ, θα πρέπει να εξετάσουμε κάθε μία απ' αυτές τις ιδέες ξεχωριστά. Η πρώτη, δηλαδή ότι ο χρόνος είναι σταθερότητα, ισοδυναμεί με άρνηση της ύπαρξης του χρόνου. Εφόσον ο χρόνος βιώνεται σαν μια ευμετάβλητη, παροδική ροή γεγονότων του φαινομενικού κόσμου, η απόρριψη της ροής συνεπάγεται ταυτόχρονα και την παντελή απόρριψη της κίνησης στο χρόνο. Αυτό είναι το αποτέλεσμα των πασίγνωστων επιχειρημάτων του Ζήνωνα ενάντια στην ύπαρξη της κίνησης[5]. Σύμφωνα με μία εκδοχή ενός από τα παράδοξα του, εάν μία πέτρα χρειάζεται δέκα δευτερόλεπτα για να κινηθεί από το σημείο Α στο Β, θα χρειασθούν πέντε δευτερόλεπτα για να διασχίσει τη μισή απόσταση, δύο και μισό δευτερόλεπτα για να διασχίσει το ένα τέταρτο της απόστασης και ούτω καθεξής. Εφόσον ο
χρόνος μπορεί να διαιρεθεί σε άπειρα διαστήματα και εφόσον η συμπλήρωση μίας άπειρης σειράς είναι λογικά αδύνατη, η πέτρα δεν θα φθάσει ποτέ στο σημείο Β. Το ίδιο ισχύει και για κάθε διαφορετικό διάστημα χρόνου, οσοδήποτε μικρό κι αν είναι αυτό. Επομένως, δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο. Τεμαχιζόμενος σε απείρως μικρά τμήματα, ο χρόνος παραμένει πάντοτε ο ίδιος.
Το παράδοξο του Ζήνωνα προκαλεί επιχειρήματα και αντεπιχειρήματα. Η άπειρη διαιρετότητα, μία βασανιστική σκέψη, αναγνωρίζει στους ανθρώπους τη ζωή μόνον εκτός χρόνου, εφόσον δεν υπάρχει τίποτε μέσα στο απειροστό. Μέσα στο χρόνο, η διαίρεση ακολουθεί μία διαφορετική λογική, διακρίνοντας τον αυτο-ματικό χρόνο και τον εκούσιο χρόνο, Ο δεύτερος περικλείει μία ιδιαίτερη προσπάθεια προς το γίγνεσθαι. Ο πρώτος παραμένει κλειστός απέναντι σε αυτό. Δεν υπάρχει τρόπος να περάσουμε από το σημείο Α στο σημείο Β σύμφωνα με την απόδειξη του Ζήνωνα, διότι δεν υπάρχει θέση για διαφορετική ανθρώπινη ικανότητα εκτός από τη λογική-ορθολογική, όπως, για παράδειγμα, για μία μη λογική πράξη. Ο Ζήνων αποκλείει το ουσιαστικά ανθρώπινο στοιχείο, την πράξη πραγματοποίησης του σκοπού -μία πράξη γεμάτη απροσδόκητα συμβάντα και εκπλήξεις-που επιτρέπει στον άνθρωπο να περάσει στην αντίπερα όχθη.
Η δεύτερη άποψη, η κυκλικότητα, δίνει έμφαση σε ένα βίωμα επανάληψης.Ένας κύκλος είναι μία κίνηση που επιστρέφει στην αρχή της. Αν ο χρόνος καμπυλώνεται επιστρέφοντας στον εαυτό του, ό,τι έχει συμβεί θα ξανασυμβεί, θα αισθανθούμε, θα αποδεχθούμε ή θα απορρίψουμε ξανά όλες τις ελπίδες και τις απογοητεύσεις μιας ολόκληρης ζωής. Η μοναδικότητα είναι απατηλή, αφού κάθε συμβάν αποτελεί επανάληψη πολυάριθμων άλλων. Για παράδειγμα, στη Βραχ-μανβαϊρβάρτα Πουράνα, ο 'Ιντρα, βασιλιάς των θεών, μαθαίνει ότι πριν από αυτόν είχε προηγηθεί ένας στρατός προηγούμενων Ίντρας, σαν μία μακριά σειρά μυρμηγκιών σε πορεία. Στις μέρες μας, ο Νίτσε επιχείρησε να μελετήσει τί σημαίνει ο χρόνος σαν αιώνια επιστροφή. Εάν η ζωή είναι μια αδιάσπαστη θηλιά, το παρόν δεν καθορίζεται μόνο από το παρελθόν, αλλά και από το μέλλον. Δεν μπορεί να υπάρξει ένας χρόνος στον οποίο να κινητοποιείται η παρόρμηση για πραγματική αλλαγή. Ο κύκλος είναι αδιαπέραστος από ανώτερες επιδράσεις, ικανές να τροποποιήσουν απότομα και απροειδοποίητα την εσωτερική υπόσταση του ανθρώπου[6].
Τρίτη εξετάζουμε την άποψη της έσχατης καταστροφής, σύμφωνα με την οποία το πεδίο του χρόνου είναι η ιστορία. Ο Χέγκελ λέει: "Η παγκόσμια ιστορία, γενικά, είναι το ξεδίπλωμα του Πνεύματος στο Χρόνο . . ." [7]. Τα ιστορικά συμβάντα εκδηλώνουν το σκοπό μιας ανώτερης δύναμης. Σύμφωυα με την εκκοσμικευμένη σκέψη του Χέγκελ, "η παγκόσμια ιστορία είναι το ξεδίπλωμα του πνεύματος που προσπαθεί να γνωρίσει την ίδια τη φύση του"[8] . Στο βαθμό που η πραγματοποίηση αυτού του σκοπού οδηγεί στο τέλος της ιστορίας, η ιστορία είναι δευτερεύουσα σε σχέση με το τέλος της, το οποίο στην Ιουδαιοχριστιαυική παράδοση είναι η Αποκάλυψη. Η καταστροφή του κόσμου και της ιστορίας του συμπίπτει με την ελπίδα του ανθρώπου να φθάσει στην ευδαιμονία μιας άχρονης μορφής ύπαρξης. Η αξία του καθενός είναι ανεξάρτητη από την ατομική πρωτοβουλία που σκοπεύει στο γίγνεσθαι. Παρόμοια, σύμφωνα με την άποψη του Χέγκελ, η εσωτερική εργασία του μεμονωμένου ανθρώπου υποτάσσεται στην ανάπτυξη της αυτογνωσίας της θεότητας. Ο αγώνας του ανθρώπου πρέπει να θυσιάζεται "στον τεράστιο βωμό της γης, σε όλη τη μακρά διάρκεια των αιώνων"[9] . Η ανθρώπινη προσπάθεια είναι αναλώσιμη στα πλαίσια της κοσμικής τάξης, διότι η ανθρωπότητα αποτελεί ένα πιόνι στο θεϊκό παιχνίδι της αυτοπραγμάτωσης.
Τέταρτη έρχεται η άποψη ότι ο χρόνος αποτελεί μία εξελικτική διαδικασία. Τα βιολογικά είδη ή οι κοινωνικοί οργανισμοί έχουν την ικανότητα να εξελίσσονται προς κατευθύνσεις που αυξάνουν την αξία τους. Η εξελικτική κίνηση σημαίνει μία βαθμιαία βελτίωση των ειδών ή των ομάδων όσον αφορά την ικανότητα τους να προσαρμόζονται ή να επιβιώνουν. Ο χρόνος ανάγεται σε βελτίωση, η οποία καθορίζεται από μηχανικούς νόμους. Μία παρόμοια αναγωγή αποτυγχάνει να απαντήσει στο ερώτημα εάν η συνειδητότητα προκύπτει μέσα από την εξέλιξη ή η εξέλιξη μέσα από τη συνειδητότητα. Επιπλέον, ο χρόνος είναι εξωτερικός ως προς την ανθρώπινη πρόθεση, η οποία παραμένει ευάλωτη απέναντι στις ιδιοτροπίες της εξελικτικής δύναμης.
Για να συλλάβουμε την τρομακτική πρόοδο που φέρνει ο Γκουρτζίεφ, πρέπει να θυμηθούμε ότι κάθε κοσμολογική θεώρηση του χρόνου οφείλει να λαμβάνει υ-πόψιν της την κληρονομιά της πρώτης αντινομίας του Καντ. Ο Καντ τοποθετεί τις τέσσερις αντινομίες, δηλαδή αντιφάσεις μεταξύ δύο εξίσου έγκυρων αρχών,
στην καρδιά της σύγχρονης επιστημολογίας. Η πρώτη αντινομία θέτει το ερώτημα εάν ο χρόνος προϋπάρχει του κόσμου ή εάν ο κόσμος προϋπάρχει του χρόνου. Αφού από κάθε μία απ' αυτές τις εναλλακτικές λύσεις απορρέει ένα έγκυρο επιχείρημα, καμία από τις δύο δεν μπορεί να στηριχθεί σε ορθολογική απόδειξη. Πώς αντιμετωπίζει ο Γκουρτζίεφ αυτήν την αντινομία; Εισάγει έναν χωρίς αρχή, ανεξάρτητο χρόνο (ο οποίος στις "Ιστορίες του Βεελζεβούλ"αποκαλείται "Καιρο-πάς*") που προηγείται της δημιουργίας του κόσμου και είναι ίδιας ηλικίας με τον Δημιουργό. Αυτός ο προαρχέγονος, αναρχικός χρόνος παίζει ένα ρόλο κλειδί, διεγείροντας την πρωτοβουλία για τη δημιουργία του σύμπαντος. Ο χωρίς απαρχή χρόνος καταβροχθίζει τον χωρίς μετατόπιση τόπο. Ο αναρχικός χρόνος "αργά ή γρήγορα θα επέφερε σχεδόν την απόλυτη καταστροφή του μοναδικού τόπου του Είναι Εκείνου[10]" . Η πιο εντυπωσιακή επίπτωση της δημιουργίας είναι ότι τροποποιεί, εάν όχι τον ίδιο το χρόνο, τουλάχιστον τις εσωτερικές του διεργασίες. Ο χρόνος στην απαρχή του φέρει τη σφραγίδα της δημιουργικής πρόθεσης. Αυτή, ακριβώς, η νέα χρονική διάσταση, που ευθύνεται για την ύπαρξη του κόσμου, είναι επίσης υπεύθυνη για τη δυνατότητα του ανθρώπου να αναπτύσσεται εσωτερικά. Με τον τρόπο αυτό έχει απαντηθεί το ερώτημα του Καντ. Η δημιουργία απαιτεί αναγκαστικά την τροποποίηση ενός χρόνου αρχαιότερου από την παρουσία.
Η μεταμόρφωση του χρόνου καταλαμβάνει τον πυρήνα της κοσμολογίας του Γκουρτζίεφ. Προκειμένου να κατανοήσουμε τις διακλαδώσεις αυτής της κοσμολογίας θα ήταν χρήσιμη μία υπενθύμιση των βασικών κοσμολογικών του αρχών. Ο Γκουρτζίεφ ορίζει δύο θεμελιώδεις νόμους, το νόμο της διαδικασίας, "τον ιερό Ε-πταπαραπαρσινόχ", και το νόμο των φαινομένων *, "τον ιερό Τριαμαζικάμνω". Ο νόμος της διαδικασίας αναφέρεται στην επτάπτυχη ανάπτυξη όλων των συμβάντων, μεγάλων και μικρών, οργανικών και ανόργανων, πνευματικών και υλικών, συνειδητών και αυτοματικών. Διέπει ό,τι συμβαίνει σε κάθε φάση, το συγχρονισμό
των φάσεων και την πιθανή ολοκλήρωση τους. Υποδεικνύει επίσης πότε μία κατεύθυνση ανάπτυξης είναι ανοιχτή σε επιρροές και πότε είναι κλειστή απέναντι στον εξωτερικό κόσμο. Ο νόμος των φαινομένων περιγράφει μία τρίπτυχη αλληλεπίδραση των θεμελιωδών κοσμικών δυνάμεων. Κάθε τι που φανερώνεται εξαρτάται αποκλειστικά από τον τρόπο που συνδυάζονται οι τρεις πρωταρχικές δυνάμεις. Αυτοί οι δύο θεμελιώδεις νόμοι βρίσκονται σαφώς σε αλληλεξάρτηση. Τα φαινόμενα αναπτύσσονται, σύμφωνα με τους νόμους, το ένα από το άλλο κατά την κίνηση τους προς ένα σκοπό. Η δεύτερη φάση ενός σχεδίου αποτελεί ένα νομοτελειακό παράγωγο της πρώτης φάσης, λαμβάνοντας υπόψιν μας τις επιδράσεις άλλων γραμμών ανάπτυξης που διασταυρώνονται με τον συγκεκριμένο. Εάν ο νόμος της διαδικασίας αποτελεί το χορογράφο ενός χορού, ο νόμος των φαινομένων καθορίζει την θέση των χορευτών. Ο Γκουρτζίεφ διατυπώνει το νόμο των φαινομένων ως εξής: "το υψηλότερο συνενώνεται με το χαμηλότερο για να πραγματοποιηθεί από την ένωση τους το ενδιάμεσο, που γίνεται τότε, με τη σειρά του, ανώτερο για το κατώτερο που ακολουθεί και κατώτερο για το ανώτερο που προηγείται"[11].
Η Δημιουργία διενεργείται με μια και μοναδική μετατροπή αυτών των δύο πρωταρχικών νόμων, ιδιαίτερα του νόμου της διαδικασίας. Πριν από τη δημιουργία, οι νόμοι αυτοί λειτουργούν στα πλαίσια ενός κλειστού και απομονωμένου συστήματος. Το ερμητικά σφραγισμένο αυτό σχέδιο αποκαλείται από τον Γκουρτζίεφ "Αυτοεγωκράτης"[12]. Το επανασχεδιασμένο σύστημα, ο "Τρωγοαυτοεγω-κράτης", διέπεται από τους νόμους αλληλεξάρτησης, αμοιβαιότητας και ανταλλαγής. Τα αναθεωρημένα χαρακτηριστικά προϋποθέτουν την αρχική διαμόρφωση. Εφόσον οι απαιτήσεις του ανασχεδιασμού ορίζουν υπάρξεις που δεν υπήρχαν στο αρχικό, ερμητικό σύστημα, οι προβλέψεις για τη δημιουργία του κόσμου εμπεριέχονται στη μετατροπή. Εφόσον το κίνητρο για τον ανασχεδιασμό, όπως είδαμε πριν, είναι η αντιμετώπιση των εντροπικών συνεπειών του αναρχικού χρόνου, ο κόσμος έρχεται σε ύπαρξη με σκοπό να αντιμετωπιστεί ο Καιροπάς, ο Χρόνος, ο Καταστροφέας.
Οι πολυάριθμοι κόσμοι αναδύονται σε ύπαρξη σαν ανταπόκριση στη θεϊκή μετατροπή του θεμελιώδους νόμου. Η σημαντικότερη αλλαγή επέρχεται στο νόμο της διαδικασίας. Σε δύο ξεχωριστά σημεία της η γραμμή ανάπτυξης ανοίγεται στις εξωτερικές επιρροές. Πριν από αυτή την αλλαγή είναι εντελώς λάθος να μιλάμε για επιρροή. Αφού τα συμβάντα είναι φτιαγμένα να εμποδίζουν κάθε τι να
έλθει μέσα, αυτό που συμβαίνει είναι αναγκαστικά αυτάρκες και, αν χρησιμοποιήσουμε τη γόνιμη έκφραση του Λάιμπνιτς, "χωρίς παράθυρα". Μία νέα φάση ανάπτυξης απλά προβάλλει ένα όραμα που ήταν ήδη μέσα στη διαδικασία μέχρις εκείνου του σημείου. Μία από τις αλλαγές που επιβλήθηκαν περίπου στη μέση της ανάπτυξης είναι ιδιαίτερα κρίσιμη. Στο σημείο αυτό, η παρουσία άλλων διαδικασιών επηρεάζει την έκβαση της ανάπτυξης με τέτοιο τρόπο, ώστε το τελικό αποτέλεσμα μπορεί να γίνει δημόσιο, περιβαλλοντικό και, επομένως, κοινό σε όλους. Η ζωή μιας διαδικασίας αρχίζει να εισέρχεται στη ζωή άλλων διαδικασιών. Το υλικό χρησιμοποιείται από κοινού. Η ερμητική αυτάρκεια απομένει μόνο μία δυνατότητα. Ο παλαιός τρόπος λειτουργίας παραμένει ανέπαφος, αλλά μόνο εάν, όπως λέει ο Γκουρτζίεφ, "η ίδια διαδικασία εκτυλίσσεται σε απόλυτη ηρεμία"[13] . Ο αυτοφυής χαρακτήρας της ανάπτυξης αντικαθίσταται από μία νέα δυναμική, την ανταλλαγή, την "αρχή ύπαρξης του κάθε τι που υπάρχει στο Σύμπαν μέσω της αμοιβαίας θρέψης και συντήρησης της ύπαρξης του ενός από το άλλο"[14] .
Ο Γκουρτζίεφ αποκαλεί την ανταλλαγή "Ιρανιρανουμάνζ". Σαν μία πρώτη ώθηση προς ένα ανοικτό σύμπαν, θέτει τέλος στην απειλή της παρακμής λόγω εντροπίας, αποκαθιστώντας "αυτήν την ισορροπία που σήμερα δεν δίνει πλέον καμία δυνατότητα στον ανελέητο Καιροπά να προκαλέσει ο,τιδήποτε απρόβλεπτο στον Μέγιστο και Παναγιότατο Απόλυτο Ήλιο μας"[15] . Η Δημιουργία, καινοτομία κοσμικής τάξης, επικεντρώνεται στην ανάγκη - μία ανάγκη για αμοιβαία υποστήριξη ή αμφίδρομη συντήρηση. Η ανάγκη, η ριζοσπαστική αυτή ιδέα του Γκουρτζίεφ, δημιουργεί μία δυναμική ισορροπία που χαρακτηρίζει τον οργανισμό. Το σύμπαν διανοίγεται τώρα με την καινοτομία της ζωής, με τις ανάγκες της και την τάση της να έχει ανάγκες. Σε έναν οργανισμό, οι κατιούσες και οι ανιούσες (μεταβολικές) διαδικασίες συνυπάρχουν. Το προϊόν της μίας γίνεται πρώτη ύλη για μία άλλη. Η ουσία διατηρείται και ανακυκλώνεται. Εκείνο που ρυθμίζει την απείρως λεπτή ισορροπία των διαδικασιών δεν είναι τίποτε άλλο παρά η νέα διάσταση του χρόνου, ο πρωταρχικός χρόνος, ο συγχρονισμός. Ο χρόνος (συγχρονισμός;) είναι η ουσία κάθε γραμμής ανάπτυξης. Εάν το χορτάρι δεν μπει στο στομάχι της αγελάδας ακριβώς τη στιγμή που είναι έτοιμο με τα κατάλληλα ένζυμα για να το δεχθεί, δεν θα συμβεί η πέψη και το ζώο θα λιμοκτονήσει. Συγχρονισμός συμβαίνει όταν μια διαδικασία είναι όντως διαθέσιμη για τις ανάγκες μιας άλλης, συνειδητής ή μηχανικής. Τη διαθεσιμότητα αυτή εγγυάται ένας επανασχεδιασμένος νόμος της διαδικασίας. Η δράση της αμοιβαίας συντήρησης λειτουργεί διαμέσου του συγχρονισμού των γεγονότων.
Η επίτευξη της αμοιβαίας συντήρησης είναι κάτι θαυμαστό· πρόκειται για την ομοιόσταση. Τα καταστροφικά και αποσταθεροποιητικά αποτελέσματα του αναρχικού χρόνου, του άλλου χρόνου, εξουδετερώνονται μέσα στις αμοιβαία συντηρούμενες διαδικασίες διαμέσου του ορθού συγχρονισμού. Ο συγχρονισμός είναι το κύριο μέσο για τη διασφάλιση της ζωής του σύμπαντος. Ο ρόλος του είναι παρόμοιος, όταν φέρνει στο φως τις κινήσεις του χορευτή. Ο νομοτελειακός συγχρονισμός, η έννομη διαπλοκή των γεγονότων, ανήκει σαφώς στον αρχέγονο χρόνο. Ο άνθρωπος υπόκειται σε αυτόν όσο και κάθε άλλο πλάσμα. Ωστόσο, ο συγχρονισμός προσφέρει μία μοναδική ευκαιρία στην ανθρωπότητα, την ευκαιρία να πάψει να υπόκειται στους νόμους αλλά, αντίθετα, να τους συνδημιουργεί.
Ωστόσο, σαν επίτευγμα η αμοιβαία διατήρηση είναι ατελής. Φαντασθείτε την παρομοίωση του δημιουργημένου σύμπαντος σαν οργανισμού. Ένας οργανισμός δεν είναι ένα κλειστό σύστημα διαδικασιών. Υπάρχει σε ανοιχτή αλληλεπίδραση με το περιβάλλον και υπερνικά την εντροπία διαμέσου της οικολογικής υποστήριξης. Η τροφή, ο αέρας και το περιεχόμενο των αισθητηριακών εντυπώσεων προέρχονται από ένα περιβάλλον και διασφαλίζουν τη συνέχιση της ζωής. Παρόμοια, το νέο σχέδιο του νόμου της διαδικασίας, σύμφωνα με τον Γκουρτζίεφ, θέτει το δημιουργημένο σύμπαν στο ανοιχτό όριο των πραγμάτων. Και στο σημείο αυτό προκύπτει ένα σημαντικό πρόβλημα. Πέρα από το σύμπαν υπάρχει κενός χώρος, το τίποτε. Οι συνθήκες περιβαλλοντικής αλληλεπίδρασης που πλαισιώνουν ένα συγκεκριμένο οργανισμό δεν υφίστανται εκεί. Τι είναι άραγε αυτό που, σε κοσμική κλίμακα, παρεμποδίζει το σύνολο των υπαρκτών να γίνει κλειστό και να υποκύψει στον αδημιούργητο χρόνο και στην εντροπία;
Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ένα ομοιοστατικό σύμπαν δεν είναι ένα αντιε-ντροπικό σύμπαν, δηλαδή ένα σύμπαν όπου η ενέργεια αναβαθμίζεται σε ανώτερα επίπεδα ύπαρξης. Η ήττα του αναρχικού χρόνου δεν είναι μια θριαμβευτική κυριαρχία πάνω στο χρόνο. Χρειάζεται και ένα επιπλέον βήμα· ο χρόνος πρέπει να χρησιμοποιείται για να ανέλθουμε σε μία πιο συνειδητά αναπτυγμένη, ανώτερη κατάσταση του είναι. Η κοσμολογία κάνει διάκριση ανάμεσα σε μια ολότητα, που δεν στερείται καθόλου τελειότητας, και μία διαφοροποιημένη και λιγότερο τέλεια μορφή. Η τελευταία (Θεός σε αντίθεση με Θεότητα, Ισβάρα σε αντίθεση με Βράχ-μαν) είναι κατώτερης τάξης, στο βαθμό που υπόκειται σε νόμους του γίγνεσθαι και όχι στο σκοπό. Εν ολίγοις, η δεύτερη αυτή μορφή φανερώθηκε, και έχοντας αναδυθεί σε ύπαρξη, αποκάλυψε τον εαυτό της ως αυτό που είναι και ως αυτό που δεν είναι. Ο Γκουρτζίεφ κάνει μια παράλληλη διάκριση μεταξύ της απόλυτης προθέσης ("Θεομερτμάλογος") και των νόμων που διέπουν τη λειτουργία της. Η αναβάθμιση των ενεργειών της δημιουργίας αποτελεί το στόχο και το έργο της πρώτης. Το αμοιβαία συντηρούμενο σύμπαν αποτελεί προφανώς το αυτόματο αποτέλεσμα των δεύτερων.
Η σκέψη του Γκουρτζίεφ παίρνει μία απρόσμενη στροφή σε αυτό το σημείο. Αν και οι νόμοι δίνουν την εντύπωση ότι διατηρούν τους κόσμους, υπάρχει μία κρυμμένη πλευρά στην αμοιβαία συντήρηση. Το αναθεωρημένο σχέδιο του νόμου της διαδικασίας, ας ξαναθυμηθούμε, προβλέπει ένα επεκτεινόμενο σύμπαν. Το σύμπαν αυξάνεται σε αριθμό, είδος και ποικιλία όντων. Το ανοιχτό όριο των πραγμάτων διασφαλίζεται από τη συνεχή δημιουργία όντων, πέρα από αυτά που ήδη υπάρχουν. Χωρίς μία συνεχώς αναδημιουργούμενη ανανέωση, το σύμπαν θα κλεινόταν στον εαυτό του και θα πέθαινε με το θάνατο που καραδοκεί όλα τα όντα με τη μορφή του Καιροπά. Ωστόσο, μια αναγκαία ώθηση προς την ανανέωση επιβάλλει μία άλλη αναγκαιότητα στη διάνοια που βρίσκεται πίσω από όλες τις διάνοιες του κόσμου.
Ας σημειωθεί ότι η σχέση μεταξύ του Απόλυτου και των πρωταρχικών νόμων αποτελεί κρίσιμη συνιστώσα κάθε κοσμολογίας. Προκύπτει το ερώτημα: Αραγε το Απόλυτο αποσύρεται από κάθε δράση από τη στιγμή που οι πρωταρχικοί νόμοι αρχίζουν υα λειτουργούν; Για τον Γκουρτζίεφ ο επεκτατικός χαρακτήρας της ύπαρξης αποκλείει τον εφησυχασμό. Το Απόλυτο, η Θεότητα, ο Βράχμαν, οφείλει να διατηρεί συνεχή ενεργό συμμετοχή στη ζωή των κόσμων. Ο κύκλος, του οποίου το κέντρο είναι παντού και η περιφέρεια πουθενά, υπόκειται και ο ίδιος με τη σειρά του στους "νόμους" της γεωμετρίας. Όσο πιο πολυάριθμο και όσο πιο ευρύτερα διεσπαρμένο γίνεται το πλήθος των ανεξάρτητων υπάρξεων, τόσο ισχυρότερο πρέπει να είναι το κέντρο. Αντιστρόφως, καθώς η δύναμη του κέντρου μεγαλώνει, θα υπάρχουν όλο και περισσότεροι φυγόκεντροι δορυφόροι. Η λύση του Γκουρτζίεφ στις καταστροφές που επιφέρει ο άναρχος χρόνος είναι ο επεκτεινόμενος και αμοιβαία συντηρούμενος κόσμος. Η λύση αυτή απαιτεί τη συνεχή εργασία μιας απόλυτης πρόθεσης και όχι την απόσυρση της. Εάν η πηγή της τελειότητας δεν γίνεται όλο και πιο ενεργά συμπυκνούμενη, πιο αποφασισμένη να επιτύχει την αναβάθμιση κάθε ύπαρξης, τότε το συνεχώς ευρυνόμενο σύμπαν, που ήδη σφετερίζεται το κενό διάστημα, θα πάψει να σχετίζεται με το κέντρο. Όλα τα πράγματα θα αποσυναρμολογηθούν. Αναμφίβολα, το έργο της Θεότητας είναι ατελείωτο.
Θα ήθελα όμως να επιστρέψω στην έννοια του σκοπού, μέσα στα πλαίσια της ανθρώπινης αναζήτησης μας για τελειότητα. Όπως θυμούμαστε, ο νόμος της διαδικασίας παρέχει μία νέα πλευρά του χρόνου, τον συγχρονισμό. Ο συγχρονισμός συνίσταται στο να καθιστά μία διαδικασία διαθέσιμη στις ανάγκες μιας άλλης
διαδικασίας. Η ανθρώπινη αυτοτελείωση έγκειται στη δυνατότητα της συνειδητής συμμετοχής στα ζητήματα του συγχρονισμού. Συμμετοχή δημιουργείται με βάση τη Στάση. Η Στάση είναι μία προσεκτική παύση, κατά τη διάρκεια της οποίας οι δυνάμεις δράσης του ανθρώπου συγκεντρώνονται προτού ριχτούν στη μάχη. Ο χορευτής προσπαθεί να επιτύχει μία στιγμή αυτοκυριαρχίας για να υπερκεράσει τις αυτοματικές κινήσεις του σώματος του. Όταν απουσιάζει η Στάση, όλα όσα συμβαίνουν καθορίζονται από τα μηχανικά και συνήθη πρότυπα κίνησης. Στην περίπτωση αυτή, η κίνηση υπαγορεύεται από το σώμα του χορευτή μάλλον παρά από πρόθεση. Η συνήθεια εκπληρώνει τον περιορισμένο σκοπό να περάσουμε από το σημείο Α στο σημείο Β. Αλλά η δυνατότητα να υπηρετήσουμε έναν υψηλότερο σκοπό παραμένει σαν ένας σπόρος κρυμμένος μέσα στην κίνηση. Ο Γκουρτζίεφ υπαινίσσεται αυτό το μυστικό στις "Ιστορίες του Βεελζεβούλ” λέγοντας ότι όταν το Απόλυτο "διαπίστωσε με βεβαιότητα την αυτοματική κίνηση τους, τότε γεννήθηκε για πρώτη φορά μέσα Του η Θεία Ιδέα να τη χρησιμοποιήσει σαν βοήθεια στη διοίκηση του διευρυνόμενου Κόσμου"[16] '. Ο συγχρονισμός της σωματικής κίνησης - δηλαδή ο συντονισμός της αντίληψης και της μυϊκής προσπάθειας - μπορεί να επιτευχθεί από μόνος του ή μέσω της συνειδητής χρησιμοποίησης της ανθρώπινης διάνοιας. Όταν κάποιος ελέγχει τον συγχρονισμό, τότε προκαλείται ένα μοναδικό κοσμικό φαινόμενο· η αντιεντροπική ροή. Η αντιεντροπία (αρνητική εντροπία) αντιτίθεται στην εντροπική ροή (τον Καιροπά) που προηγείται του δημιουργημένου σύμπαντος. Ο αρχέγονος χρόνος πρέπει να επανενεργοποιηθεί μέσα από τις προσπάθειες νοημόνων πλασμάτων. Η εντροπία ασκεί ήδη τη δράση της ανεξάρτητα από την παρουσία ή την απουσία της εσωτερικής εργασίας.
Η "αντίστροφη" ροή παράγει ενέργειες όλο και πιο μεγάλης έντασης, ακεραιότητας και κεντρικότητας. Πρόκειται για ενέργειες, όπως λέει ο Γκουρτζίεφ, "που προέρχονται από κοσμικές πηγές ανώτερης τάξης, και συνεπώς αποτελούνται από τις αποκαλούμενες δονήσεις 'μεγαλύτερης ζωογονητικότητας"[17] . Οι εν λόγω ενέργειες ενισχύουν το κέντρο και εξουδετερώνουν το διασκορπισμό, ο οποίος αποτελεί το αναπόφευκτο αποτέλεσμα της αδιάκοπης επέκτασης. Από κοσμολογική άποψη, οι ενέργειες αυτές ανανεώνουν την απόφαση του Απόλυτου να συνεχίσει την τελειοποίηση της ύπαρξης. Δεν μπορεί να υπάρξει καμιά αμφιβολία σχετικά με την κοσμική χρησιμότητα της συνειδητής διαχείρισης του συγχρονισμού ή της Στάσης. Όμως για τον ίδιο τον άνθρωπο, ποια είναι η χρησιμότητα της; Προς αυτήν την κατεύθυνση ακριβώς βρίσκεται η ελπίδα της ανθρωπότητας για αυτοτελειοποίηση. Ο συγχρονισμός προσφέρει στην ανθρωπότητα ένα πλούσιο πεδίο για την ανάπτυξη της πρωτοβουλίας της. Το να ασκεί ο άνθρωπος την προσοχή του με τέτοιο τρόπο ώστε, όπως ο χορευτής, να εισέρχεται σε αυτοκυριαρχημένη και συγκεντρωμένη δράση, σημαίνει ότι αποκτά αυτό που ο Γκουρτζιεφ αποκαλεί "ατομικό Νου". Η συνειδητότητα είναι ο δρόμος που επιτρέπει στον άνθρωπο να βρει το δικό του κέντρο, καθώς και τη σχέση του κέντρου αυτού με το κέντρο του Παντός. Η συνειδητή συμμετοχή του ανθρώπου στο συγχρονισμό των πράξεων του έχει σχέση με αυτό που ο Γκουρτζιεφ ονομάζει "οντικό Παρτκντολγκ-καθήκον". Αφοσιωμένος σε αυτό, ο άνθρωπος συμμετέχει στη "διεύθυνση του διευρυνόμενου Κόσμου", εμπλουτίζοντας ένα ανοδικό ρεύμα ενέργειας που σταθεροποιεί τον άξονα της δημιουργίας. Χωρίς την ανθρώπινη βοήθεια, η μεγάλη αλυσίδα του είναι σπάζει στον αδύνατο κρίκο της ανθρώπινης ύπαρξης.
Οι θεωρίες χωρίς μια εσωτερική διάσταση του χρόνου είναι βαθιά απαισιόδοξες. Αντιμετωπίζουν την ανθρωπότητα σαν ένα ακόμη γρανάζι στο μηχανισμό της παγκόσμιας ισορροπίας. Η ακρωτηρίαση των δυνατοτήτων του χρόνου ισοδυναμεί με την παραγνώριση της "διπλής φύσης" της ανθρωπότητας. Τα ανθρώπινα όντα μπορούν να είναι κάτι παραπάνω από αδαείς υπήκοοι του συμπαντικού νόμου. Μπορούν, σε σπάνιες περιπτώσεις, να γίνουν οι εκπρόσωποι του ίδιου του πρωταρχικού νόμου. Αυτή η νέα θέση ανήκει σε "σχετικά ανεξάρτητες υπάρξεις" και απαιτεί υψηλού βαθμού ατομική επίγνωση. Με τη βαθιά επιβεβαίωση της θέσης του, ο άνθρωπος κερδίζει ένα βαθμό ελευθερίας εις βάρος των κληρονομικών και επίκτητων παραγόντων περιορισμού, άρνησης και απελπισίας, που ακυρώνουν κάθε προσπάθεια προς το είναι και τον εγκαταλείπουν έρμαιο στις δυστυχίες του εντροπικού χρόνου. Όταν ενστερνιζόμαστε ολόψυχα τον αγώνα για Στάση, ανακτούμε μία διάσταση της ανθρώπινης αυτοκυριαρχίας. Πρόκειται για την αποκάλυψη αυτού που επιδιώκει πραγματικά ο άνθρωπος να πράξει και να είναι - την ανακάλυψη εκείνου που μπορεί να συμβεί μόνο μέσα στα πλαίσια και διαμέσου του δημιουργικού χρόνου. Η βιωματική κατανόηση της συγχρονισμένης δράσης εκπληρώνει τη διπλή φύση της ανθρωπότητας. Ο συγχρονισμός ανυψώνει τους ανθρώπους από τη βαρύτητα της επίγειας ύπαρξης στο θεϊκό έργο της ανανέωσης του κόσμου διαμέσου της ανανέωσης του εαυτού.
[1]G. I. Gurdjieff, Beelzebub's Tales to His Grandson (New York: Harcourt Brace,
1950), 131
[2]Burnt Norton", The Four Quartets, στοέργοThe Complete Poems and Plays of
T, S. Eliot (New York: Harcourt Brace and World, 1962).
[3] Gurdjieff, 131.
[4] Αριστοτέλους, Φυσικά IV.10.218a
[5] Βλ. για παράδειγμα, Αριστοτέλης, 239bll-13.
[6] Σε αντίθεση με την εξωτερική κατανόηση της κυκλικότητας, οι εσωτερικές παραδόσεις στην Ινδία δίνουν την δυνατότητα στην ανθρώπινη αυτενέργεια να ελευθερώσει ένα πρόσωπο από τον παγωμένο σωρό των συμβάντων που συγκροτούν την ζωή του. Η οδός της απελευθέρωσης ή μόχσα τοποθετεί μία εσωτερική διάσταση στον κύκλο, μέσα από την πράξη της παρατήρησης (σάκσι) του ατέρμονου παιχνιδιού της επανάληψης.
[7]Reasons in History: A General Introduction to the Philosophy of History, μτφ. ΤουRobert Hartman (New York: The Liberal Arts Press, 1953), 87.
[8] Στο;ίδιο, 23.
[9] Στο ίδιο, 25
* Σ.τ.Ε. Heropass. Ο Γκουρτζίεφ τον πρόφερε Χαιροπά, με ένα χ βαθύ όπως και τις λέξεις λέξεις Χασναμούς και Χανμπλετζόιν αντίθετα με όλες τις άλλες φιαχτές λέξεις του βιβλίου του που αρχίζουν με h. Ενδεικτικό για την απόδοση που προτιμούμε εδώ είναι ότι και την καμήλα πρόφερε χαμηλά.
[10] Gurdjieff, 749.
** Σ.τ.Ε. Θα ήταν σωστότερο να ονομάσει ο συγγραφέας τον νόμο του τρία, νόμο των γενεσιουργών αιτίων, των τριών δυνάμεων, όχι των φαινομένων. Αλλωστε η Τρίτη δύναμη δεν γίνεται ποτέ αισθητή, αφού, μόλις προκύψει από την συνένωση των δύο δυνάμεων, μετατρέπεται αμέσως σε μία από τις δυνάμεις της επόμενης δυάδας, αποτελώντας ταυτόχρονα την επόμενη βαθμίδα της κλίμακας, σύμφωνα με τον νόμο του Επτά αυτή την φορά.
[11] Στο ίδιο, 751.
[12] Στο ίδιο, 750.
[13] Στο ίδιο 754
[14] Στο ίδιο 759
[15] Στο ίδιο
[16] Στο ίδιο762
[17] Στο ίδιο 764
