"ΟΙ ΚΙΝΗΣΕΙΣ"
Ερώτηση: Οι κινήσεις έχουν μια σημαντική θέση στη διδασκαλία του Γκουρτζίεφ. Ποιος είναι ο ρόλος τους;
Πωλίν ντε Nταμπιέρ:Η εργασία με τις Κινήσεις δίνει τη δυνατότητα να καταλάβουμε, μέσα από την πραγματικότητα του βιώματος, ορισμένες χαρακτηριστικές απόψεις της διδασκαλίας που αλλιώς δε θα ήταν το ίδιο προσιτές.
Μια πρώτη άποψη αφορά το ρόλο του σώματος. Αυτός που ξεκινά τις κινήσεις δεν έχει ίσως ακόμη μια σαφή κατανόηση της σχέσης που υπάρχει ανάμεσα στην κατάσταση του σώματός του και σε εκείνο που ο ίδιος αναζητά μέσα του. Ακόμη κι αν ενδιαφέρεται έντονα γι’ αυτό που του προτείνεται, δεν καταλαβαίνει αληθινά τη σημασία του. Οι κινήσεις είναι μια εξειδικευμένη προσέγγιση της σχέσης με το σώμα. Από τη μια μεριά θα τον κάνουν να ανακαλύψει τα εκπληκτικά αποθέματα που το σώμα μπορεί να προσφέρει στην εσωτερική έρευνα, αν απευθυνθούμε σε αυτό με ένα σωστό τρόπο. Από την άλλη, αντίθετα, μαθαίνει μέχρι πιο σημείο το σώμα με την κατάσταση έντασης ή αδράνειάς του μπορεί, στις συνηθισμένες συνθήκες, να αποτελέσει ένα φρένο. Μια άλλη άποψη αφορά την ικανότητα για προσπάθεια, αφορά τη δράση σε βάθος που μπορεί να έχει με τις κινήσεις, όταν εξασκείται μέσα σε ορισμένες συνθήκες τέλεια υπολογισμένες. Μόλις ξεπεραστούν δυσκολίες που φαίνονται ανυπέρβλητες, συμβαίνει να μεταβάλλεται η κατάσταση. Η κούραση, τα εμπόδια εξαφανίζονται. Πρέπει επομένως να πούμε ότι η προσπάθεια έχει μια αληθινή ικανότητα μετασχηματισμού. Το συναίσθημα γίνεται πιο τολμηρό, η σκέψη πιο καθαρή, το σώμα πιο ελαφρύ. Και μετά το βίωμα, το σώμα διατηρεί τα ίχνη του. Δεν είναι πλέον το ίδιο. Είναι σαν να βαπτίστηκε, να μυήθηκε. Είναι μια κατάσταση ευεργετική. Ένας νέος ορίζοντας ανοίγεται για την έρευνα.
Αλλά πρέπει να υπολογίσουμε ότι η ποιότητα αυτού που ζήσαμε εξαρτάται πάνω από όλα από την ποιότητα του σκοπού που επιδιώκουμε. Είναι σαν ένας νόμος. Αν ο σκοπός είναι απλά απόλαυση του σώματος σε κίνηση, η απόλαυση της μουσικής, η δίψα να πετύχεις, να ανταποκριθείς στις εξωτερικές απαιτήσεις, τότε, ακόμη κι αν σεβάστηκες τη μορφή, δεν θα έχεις διαβεί ένα κατώφλι. Η κίνηση δεν αποκτά το πραγματικό της νόημα, αν δεν συνοδεύεται από μια εσωτερική περισυλλογή, από την ανάγκη να στραφούμε προς εκείνο που ο Γκουρτζίεφ ονόμαζε κατάσταση «παρουσίας»¨.
Αναγνωρίζουμε λοιπόν μα πληρότητα ότι η εργασία με τις Κινήσεις αποτελεί μέρος μιας διδασκαλίας που οι πολλαπλές απόψεις είναι όλες στραμμένες προς την ανάπτυξη της συνειδητότητας. Εκείνος που ξεκινά αυτές τις ασκήσεις νιώθει ότι επιχειρεί να συνδεθεί με ενέργειες πιο βαθιές, άγνωστες σε αυτόν μέχρι τότε.
Ερώτηση: Ορισμένοι, ακόμη και από εκείνους που έχουν μια βαθύτερη γνώση των ιδεών που έφερε ο Γκουρτζίεφ, δεν καταλαβαίνουν γιατί οι Κινήσεις είναι αναπόσπαστο στοιχείο της διδασκαλίας.
Πωλίν ντε Νταμπιερ: Αυτό αποδεικνύει ότι ο ρόλος του σώματος παραμένει άγνωστος και ότι δεν διψούμε να τον λάβουμε υπόψιν. Ο Γκουρτζίεφ μας έλεγε ότι πρέπει να εργαστούμε με όλα τα κέντρα μας. Επανερχόταν αδιάκοπα σε αυτό το σημείο. Όμως αυτό δεν επιτυγχάνεται σε μια μέρα. Το να νιώθουμε με ένα σώμα βαρύ, απροσάρμοστο, εμπόδιο στην αναζήτηση εκείνου που αποτελεί ό,τι καλύτερο μέσα μας, είναι μια αφόρητη εμπειρία. Δεν μας αρέσει να μπαίνουμε σε συνθήκες όπου νιώθουμε την ανικανότητά μας να ανταποκριθούμε. Θα ήταν αναμφίβολα ο μόνος τρόπος να βρούμε κάτι καινούριο μέσα μας.
Ερώτηση: ίσως να νιώθουμε το σώμα λυμένο, ελεύθερο, σε καλή φόρμα και, μέχρι ενός σημείου, διαθέσιμο. Δεν υπάρχει όμως ένα άλλο επίπεδο όπου αποκαλύπτονται αντιστάσεις, όπου αρχίζουμε να αισθανόμαστε ότι κάτι, βαθιά, παραμένει σφραγισμένο; Μια μεγάλη χαλάρωση είναι παρούσα και στο βάθος μια αντίσταση που δεν προχωρεί;
Πωλίν ντε Νταμπιέρ: Είναι εντελώς αληθινό. Μπορεί να έχει ένα σώμα υγιές, φυσιολογικά λυμένο, κι ατό να παραμένει σε ένα ορισμένο επίπεδο. Πρέπει να κληθούμε να πάμε μακρύτερα για να καταλάβουμε γιατί δεν αρκούσε. Θυμάμαι μια συνάντηση όπου κάποιος έθεσε στον Γκουρτζίεφ μια ερώτηση για τον ύπνο. «Χαλάρωσε βαθιά, του είπε, αλλά το βράδυ. Αυτό θα έχει δυο αποτελέσματα. Πρώτα, θα κοιμηθείς καλύτερα και, έπειτα, θα αρχίσεις να εγκαθιδρύεις μια σχέση ανάμεσα στο σώμα και τη συνειδητότητά σου». Φυσικά, αν χαλαρώνουμε με το συνηθισμένο τρόπο, αυτό δεν θα δημιουργήσει καμία σχέση ανάμεσα στο σώμα και τη συνειδητότητά μας. Αλλά αν αρχίσουμε να αισθανόμαστε μια πραγματική ανάγκη για εκείνη την εσωτερική περισυλλογή, θα ανακαλύψουμε πόσο υπήρξαμε κλειστοί. Υπάρχει μια κλήση που έρχεται από πολύ βαθύτερα μέσα μας και αυτή η εσωτερική αντίσταση που ανακαλύπτουμε αρχίζει τότε να χαλαρώνει.
Αρχικά με τις Κινήσεις η δυσκολία προέρχεται από την εξωτερική πρόκληση να καταλάβω και να συγκρατήσω τις κινήσεις που πρόκειται να εκτελέσω. Αλλά για να ανακαλύψω την ιδιαίτερη δυσκολία μου, για να παραμείνω σε επαφή με την ενατένιση της «ουσιώδους» ανημποριάς μου, μια άλλη απαίτηση είναι αναγκαία. Χρειάζεται μια ευαισθησία, μια σχέση με το σώμα που προκαλεί να γνωρίσω με ακρίβεια από πού ξεκινά η κίνηση. Ανακαλύπτουμε αυτό που είναι σωστό και αυτό που δεν είναι. Τότε αρχίζει μια αληθινή εργασία. Αν δεν υφίστανται ούτε οι συνθήκες ούτε ο απαιτούμενος χρόνος για να ζήσω μια τέτοια απαίτηση, οι κινήσεις μένουν σε ένα συνηθισμένο επίπεδο. Τίποτα πραγματικά δεν μετασχηματίζεται. Οι Κινήσεις μπορούν να αποτελέσουν ένα θαυμάσιο επίπεδο εργασίας, αλλά δεν είναι πάντα έτσι.
Ερώτηση: Θέλετε να πείτε ότι είναι αναγκαία μια ορισμένη βασική γνώση. Αυτές οι στάσεις δεν επιλέγονται τυχαία. Για να επαναλάβουμε μια από τις διατυπώσεις σας, ο «γραφισμός[1]» (graphisme) των Κινήσεων αποτελεί τη γλώσσα μιας υψηλής γνώσης. Οι κινήσεις του Γκουρτζίεφ μήπως είναι κάτι το εντελώς ξεχωριστό;
Πωλίν ντε Νταμπιέρ: Ναι. Είναι ένα αναντικατάστατο όχημα, τουλάχιστον αν η κλήση είναι παρούσα, η κλήση για έρευνα. Όταν το σώμα είναι πιο ελεύθερο νιώθεις να σε οδηγεί μια εσωτερική ενέργεια, μια ουσιώδης ενέργεια που δεν είναι πια εκείνη του αυτοματισμού. Μια συγκεκριμένη στιγμή, επιμένοντας, αισθάνεσαι ότι η κίνηση έχει πραγματικά αναλάβει αυτή η ενέργεια, ότι η κίνηση εκφράζει τη γλώσσα αυτής της ενέργειας. Και είσαι παρών, χωρίς να παρεμβαίνεις. Είναι πολύ σημαντικό να φτάσεις σε αυτή τη κατάσταση.
Ερώτηση: Στην άσκηση που λέγεται «Παρορμήσεις και στάσεις» μια από τις κινήσεις μπορεί να εκφράζει την εξέγερση. Μια τέτοια στάση, που δεν μπορούμε αλήθεια την να ονομάσουμε ιερή, περιέχει ίσως κάτι νόμιμο. Ο ίδιος ο Βεελζεβούλ, ο ήρωας του βιβλίου του Γκουρτζίεφ. Επαναστατεί εναντίον της αδικίας που παρατηρεί γύρω του.
Πωλίν ντε Νταμπιέρ: Ναι. Τείνουμε να βρούμε κάθε λογής εξηγήσεις. Αλλά μονάχα κατόπιν εορτής, όταν έχουμε ήδη απομακρυνθεί από ό,τι συνέβαινε μέσα μας, από ένα ορισμένο ρεύμα που μας ελευθέρωνε. Την ίδια στιγμή, όμως, είναι τόσο θαυμαστό να νιώθουμε της ελευθερία, που δεν λέμε τίποτα. Νιώθουμε μονάχα ότι υπάρχει κάτι σταθερό μέσα μας, ότι το σημαντικό είναι να έχεις ένα σώμα, μια προσοχή, που παραμένουν αρκετά ελεύθερα για να συνεχίσουν να είναι σε επαφή με την κίνηση που παρουσιάζεται. Όμως αυτή η προνομιούχα στιγμή δεν διαρκεί, και, με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο, μας ξαναπιάνουν οι συνηθισμένες μας σκέψεις.
Ερώτηση: Είναι δύσκολο να κρατηθεί κανείς σταθερά σε αυτή την ουσιώδη κατάσταση, την υπερβατική. Δεν είναι απλό ούτε να τη ζήσεις ούτε να τη μεταδώσεις.
Πωλίν ντε Νταμπιέρ: Μήπως το πρόβλημά μας δεν είναι απλά να φτάσουμε στο να βρούμε μέσα μας τα λόγια που εκφράσουμε αυτό που ζητάμε; Πώς θα μπορούσαμε, σε έναν άλλο χώρο, να μεταφράσουμε την εντύπωση που συναισθανόμαστε μπροστά σε ένα έργο αρχαίας θρησκευτικής τέχνης, αιγυπτιακό, ρωμαϊκό ή γοτθικό, για παράδειγμα; Νιώθουμε μια ορισμένη δόνηση μέσα σε αυτά τα έργα. Θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι την νιώθουμε σαν μια ουσία διαφορετική από τη δική μας, αλλά και δική μας, την ίδια στιγμή. Και όσο δεχόμαστε τις εξαιρετικές εκείνες εντυπώσεις, αναγνωρίζουμε ότι πεινάμε γι’ αυτές, ότι διψάμε γι’ αυτές, ότι ξυπνούν μέσα μας μια ηχώ λεπτών ενεργειών. Νομίζω ότι όλοι όσοι έχουν ευαισθησία γνωρίζουν και αναγνωρίζουν ότι υπάρχουν λεπτότερες ενέργειες. Ενστικτωδώς τις δέχονται και εκτιμούν την αξία τους. Αλλά δεν γνωρίζουν τι να τις κάνουν. Αυτό θα μπορούσε πρώτα να μας εκπλήξει, να μας οδηγήσει στο να αναρωτηθούμε. Τον περισσότερο καιρό, αυτές οι τόσο λεπτές εντυπώσεις τρέφουν μονάχα τον αισθητισμό μας, με το ελαφρύ αίσθημα υπεροχής που τον συνοδεύει.
Ερώτηση: Ναι, είναι αλήθεια. Αλλά τι μπορούμε να κάνουμε; Ποιος είναι άραγε ο ρόλος αυτών των έργων τέχνης;
Πωλίν ντε Νταμπιέρ: Πρέπει να λάβουμε υπόψιν ότι τα έργα τέτοιας ποιότητας δεν είναι απομονωμένες δημιουργίες. Αποτελούν μέρος ενός συνόλου, μιας γνώσης ολοκληρωτικά στραμμένης προς τι γίγνεσθαι του ανθρώπου και την εξέλιξή του. Μας πληροφορούν για πραγματικότητες ενός άλλου επιπέδου και, ακόμη κι αν η σκέψη μας δεν καταλαβαίνει, αγγίζουν, δίνουν ζωή σε ορισμένα μέρη του υποσυνείδητού μας. Οι μορφές που παίρνουν συγκροτούν μια γλώσσα. Νιώθουμε να τις διαπερνά μια ζωντανή κίνηση όμοια με εκείνη που θαυμάζουμε ατενίζοντας τη Φύση.
Ερώτηση: Θέλετε να πείτε ότι οι κινήσεις δημιουργούν επίσης ένα άνοιγμα στην ίδια την αισθαντικότητα;
Πωλίν ντε Νταμπίερ: Ναι, είναι θαυμαστό. Αλλά υπερβολικά συχνά το απολαμβάνουμε και δεν πάμε πιο πέρα. Ειλικρινά, αν παρατηρήσουμε τον εαυτό μας, θα μπορέσουμε να διαπιστώσουμε πόσο απλουστευτική είναι η σκέψη μας. Πάνω από όλα μας ενδιαφέρουν οι δυσκολίες μας και η ικανοποίηση να νιώσουμε απαλλαγμένοι από αυτές και όχι η συνειδητότητα που θα μας επέτρεπε να υπηρετήσουμε πραγματικά. Υπηρετώ θα σήμαινε να επωφεληθώ από αυτό το ξεκίνημα ελευθερίας για να εκλεπτύνω όλο και πιο πολύ τη θέαση εκείνου που δεν γίνεται όπως θα όφειλε, ώστε να το κάνω όλο και καλύτερα.
Ερώτηση: Αυτό ανακαλεί το ζήτημα του βασάνου. Στην «εργασία» γίνεται λόγος για ένα βάσανο που δεν έρχεται από το εγώ.
Πωλίν ντε Νταμπιέρ: Για να βιώσω αυτό το βάσανο, θα χρειαζόταν να συνειδητοποιήσω πληρέστερα εκείνο που πρέπει να υπηρετήσω. Φανταστείτε ότι φτάσαμε σε αυτή τη πιο μεγάλη ελευθερία και ότι κάποιος σας ζητά να παίξετε πιάνο για να συνοδέψετε τις κινήσεις. Όμως, μόλις που γνωρίζετε να παίζεται αυτό το όργανο. Νιώθετε καλά ό,τι σε αυτή την κατάσταση, ακόμη και με αυτό το εσωτερικό άνοιγμα, δεν είστε έτοιμος να υπηρετήσετε. Επειδή η απαίτηση που σας τέθηκε είναι συγκεκριμένη για σας, καταλαβαίνετε ότι πρέπει να εργαστείτε. Περνάτε όλες τις φάσεις και τις υποχρεώσεις που συνοδεύουν αυτή την εργασία. Να το πραγματικό βάσανο. Όμως το συναίσθημα ότι είμαι εγώ ο ίδιος ένα κακό όργανο για την εσωτερική μου έρευνα, ανήμπορο, αυτό το συναίσθημα δεν έχει αναπτυχθεί, διότι η θέαση της έλλειψής μου δεν έχει επίσης αναπτυχθεί. Όταν πραγματικά βλέπουμε αυτό που πρέπει να γίνει, τότε μπορούμε να γνωρίσουμε αυτό το βάσανο. Προϋποθέτει όμως μια συνειδητότητα και μια ευαισθησία που δεν αποκτώνται σε μια μέρα.
Ερώτηση: Θα μπορούσατε να πείτε ποιες είναι οι τυπικές απαιτήσεις των κινήσεων;
Πωλίν ντε Νταμπίερ: Οι περισσότερες οι μαθητείες για το σώμα, με πνευματικό σκοπό, συνοδεύονται από ακριβείς, συγκεκριμένες απαιτήσεις και οι κινήσεις του Γκουρτζίεφ δεν ξεφεύγουν αυτόν τον κανόνα. Όταν συμμετέχετε σε μια συνάντηση εργασίας, παρατηρείτε μια σειρά στάσεις, πραγματικά όμορφες συχνά, που διαδέχονται η μια την άλλη. Όπως κι αν είναι, αργές, με περισυλλογή, ζωηρές, ενεργητικές, απαιτούν όλες μια μεγάλη συγκέντρωση. Πράγματι, αυτός που ασκείται έχει να συντονίσει μέσα του, με έναν κανονικό ρυθμό και σε συνδυασμούς που εναλλάσσονται, διαφορετικές θέσεις του σώματος, των μελών και του κεφαλιού, που έχουν πριν γίνει χωριστά αντικείμενο εργασίας. Η δυσκολία προσανατολίζει όλη την προσοχή του. Επιπλέον, το σώμα πρέπει να ανταποκριθεί με την αναγκαία ταχύτητα και ευελιξία. Όσο προχωρά τόσο αισθάνεται πόσο η πρόκληση είναι μεγάλη, διότι, την ίδια στιγμή, πρέπει να συνδέει σταθερά αυτό που κάνει με την ανάγκη παρουσίας, εσωτερικής προσοχής, που η διδασκαλία έχει αρχίσει να ξυπνά μέσα του. Και το καταφέρνει λίγο πολύ. Αλλά αν φτάσει πραγματικά να συνδέσει αυτό που κάνει με αυτό που έχει γίνει ένας σκοπός ουσιαστικός γι’ αυτόν, τότε προχωράει από ανακάλυψη σε ανακάλυψη. Ανακαλύπτει, για παράδειγμα, ότι η δυσκολία που βιώνει με τις Κινήσεις αντιστοιχεί σε εκείνο που τον περιορίζει ό,τι κι αν κάνει. Δεν είναι βαρύς μόνο απέναντι στην άσκηση, απροσάρμοστος, αδύναμος να δοθεί πλήρως. Έτσι ζει διαρκώς. Νιώθει την κατάστασή του. Τον καίει. Αλλά νιώθει να φλέγεται και από μια ελπίδα που εμφανίζεται μέσα του, πολύ μεγαλύτερη από όσο γνώρισε ποτέ. Έζησε την εμπειρία μιας πιθανής σχέσης ανάμεσα σε αυτό που ο ίδιος είναι και σε μια κατάσταση ανώτερη, που τον διαπερνά, τον μεταμορφώνει, που εκφράζεται με ζωντανές μορφές, μορφές που τις ζει.
Ερώτηση: Μόλις μιλήσατε για την ομορφιά που παρουσιάζεται στις κινήσεις. Μπορείτε να πείτε περισσότερα;
Πωλίν ντε Νταμπίερ: Θέλω πάνω απ’ όλα να μιλήσω για μια συναρπαστική ομορφιά που εμφανίζεται μερικές φορές σε μια άσκηση. Συμβαίνει μετά από αρκετή ώρα εργασία, μετά από μια έντονη προσπάθεια. Τότε η συνηθισμένη προσωπικότητα των μαθητών εξαλείφεται. Μια άλλη φύση διαφαίνεται, απελευθερώνεται με μια ακτινοβόλα παρουσία, μεγαλόπρεπη και γεμάτη ακατάληπτη συγκατάβαση.
Ερώτηση: Εν συμβάν αυτού του είδους προϋποθέτει ότι έχουν συνδυαστεί ιδιαίτερες συνθήκες. Μιλήσατε για εξωτερική προσπάθεια, για εσωτερική προσπάθεια, αλλά δεν είπατε τίποτα για τις ίδιες τις στάσεις, τι το ιδιαίτερο έχουν;
Πωλίν ντε Νταμπιέρ: Αφ’ ότου οι κινήσεις μελετήθηκαν λίγο πολύ παντού στον κόσμο, αυτοί που τις δίδαξαν ανέλυσαν τη δομή τους. Όφειλαν και οι ίδιοι να συνθέσουν προπαρασκευαστικές ασκήσεις. Αλλά ποτέ αυτές οι τελευταίες δεν περιβλήθηκαν την ίδια την αρετή. Όποιος ξαναβρίσκει μια Κίνηση Γκουρτζίεφ αισθάνεται κάθε φορά να μπαίνει πάλι σε μια μεγάλη περιπέτεια. Όσο τη μελετά, τόσο έχει το συναίσθημα ότι βρίσκεται μπροστά στην παρουσία μιας γνώσης, μιας επιστήμης πολύ αρχαίας, της επιστήμης των στάσεων, των νόμων τους, των σχέσεών τους με τις διαφορετικές κινήσεις ενέργειας. Οι κινήσεις, η διαδοχή τους, το τέμπο τους έχουν καθοριστεί με ακρίβεια. Ο Γκουρτζίεφ χρησιμοποιούσε συχνέ την έκφραση «κάντο ακριβώς». Όσο υπάρχει το «κάντο ακριβώς», κάθε στάση γίνεται αισθητή σαν ένα ακόμη σύμβολο του εαυτού μας και του κόσμου. Κάνει να αναβρύσουν μέσα μας ξεχασμένες δυνάμεις, σε ύπνο.
Ερώτηση: Μήπως πρόκειται για μια ειδική έρευνα που θα έδινε την ευκαιρία σε πολλούς να πουν ότι η διδασκαλία αυτή είναι ελιτίστικη;
Πωλίν ντε Νταμπιέρ: Είναι αλήθεια ότι σας μιλώ για κάτι που συμβαίνει σε εξαιρετικές στιγμές, σπάνιες στιγμές εξύψωσης και αλήθειας, που αφήνουν μια εντύπωση πολύ δυνατή και μια νοσταλγία χωρίς αμφιβολία. Όμως, και αυτό είναι ίσως επόμενο, αυτή η αναζήτηση έχει ταυτόχρονα μια πολύ μεγάλη κλίμακα δυνατοτήτων. Τα παιδιά, οι ενήλικες, οι ηλικιωμένοι μπορούν όλοι να συμμετέχουν το ίδιο καλά. Οι ασκήσεις είναι προσαρμοσμένες στις δυνατότητες του καθενός. Όλοι μπορούν να μελετήσουν πώς το σώμα, με την κίνησή του, την υπακοή του στο ρυθμό, τη μουσική, μπορεί να συνδεθεί με μια εργασία βαθιά πάνω στον εαυτό του. Όλη αυτή η προσπάθεια αφορά τον άνθρωπο, την ανθρωπιά του. Ο πλούτος της έρευνας είναι ανοιχτός σε όλους.
Ερώτηση: Ποια είναι λοιπόν η ιδιαιτερότητα των κινήσεων μέσα στη διδασκαλία του Γκουρτζίεφ; Είπατε στην αρχή ότι δίνουν τη δυνατότητα να καταλαβαίνουμε κάποιες απόψεις της διδασκαλίας που, χωρίς τις κινήσεις, δεν θα ήταν τόσο προσιτές. Όμως γίνονται σε συνθήκες πολύ ιδιαίτερες. Θα ήταν αδύνατο να επωφεληθεί κανείς από αυτές μέσα στη ζωή;
Πωλίν ντε Νταμπιέρ: Ο Γκουρτζίεφ έδωσε μια μέρα έναν ορισμό απροσδόκητο στη λέξη «τέχνη». Είπε ότι σημαίνει «τεχνητό», δηλαδή απαιτεί συνθήκες ασυνήθιστες, συνθήκες πιο συγκεντρωμένες κατά κάποιο τρόπο, που επιτρέπουν να πλησιάσουμε ανώτερες ενέργειας. Αλλά από μόνες τους αυτές οι εξαιρετικές στιγμές δεν θα είχαν νόημα. Γιατί είναι η πορεία μιας ημέρας που πρέπει να ανταποκριθούμε, με τον τρόπο που ζούμε. Είναι μέσα στη ζωή μας που έχουμε ανάγκη να ανοιχτούμε με μια κατάσταση πιο συνειδητή. Λοιπόν το σώμα παίζει πάλι το ρόλο του. Είναι ένα μονάχα στοιχείο, αλλά σημαντικό, γιατί η δράση του είναι συνεχής. Με τις εντάσεις του συντηρεί μια κατάσταση βάρους, διασκορπισμού, λήθης, σπατάλης ενέργειας ή, αντίθετα, χαλαρώνοντας, μπορεί να μπει στην υπηρεσία αυτού του ανοίγματος, με τη λεπτότητα της ενέργειας που μεταβιβάζει. Τις στιγμές τα άσκησης, οι κινήσεις αναπτύσσουν μέσα μας μια ευαισθησία ειδικά γι’ αυτήν την κατάσταση. Με τον καιρό, η ευαισθησία αυτή διατηρείται πίσω από όλες τις περιστάσεις της μέρας. Βοηθά σε μια καλύτερη ισορροπία. Πλουτίζει τη στιγμή παρουσίας. Γίνεται ένας σπουδαίος παράγοντας της ζωής, χάρις στον οποίο οι Κινήσεις συνδέονται με τις άλλες πλευρές της διδασκαλίας.
[1] Σ.τ.Ε. Το νόημα θα μπορούσε να αποδοθεί και με το νεολογισμό «γραφητισμός».
