ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΑΥΤΕΝΕΡΓΕΙΑ

χρονοσ και αυτενεργεια

DavidAPPELBAUM

Οι άνθρωποι αντιλήφθηκαν αρχικά το ζήτημα του χρόνου όχι αφαιρετικά αλ­λά πρακτικά, μέσα από το φούσκωμα και τη φυρονεριά των ποταμιών, την περιο­δική επανεμφάνιση του φεγγαριού και των αστερισμών, τις μεταναστεύσεις των θηραμάτων και την εναλλαγή των εποχών. Σ τη χαραυγή του πολιτισμού, αναδύ­θηκαν οι πρώτες επιστήμες -η γεωμετρία, η αστρονομία και η μουσική- που ήταν ειδικές απαντήσεις στο ζήτημα του χρόνου.

Η συνειδητότητα δεν έκανε ακόμη διάκριση ανάμεσα σε εξωτερικό και εσωτε­ρικό κόσμο, ούτε ξεχώριζε το βίωμα από τον κόσμο, όπου ανήκε. Η κυκλική επα­νάληψη ήταν ολοφάνερη επίσης και στη ζωή του ανθρώπου, στην άμπωτη και την παλίρροια των ευκαιριών, των διαθέσεων και των αισθήσεων. Αλλά για να επι­βιώσουν οι άνθρωποι απέναντι στις εξωτερικές μεταβολές, όπως συνέβαινε με τα όρια των αγροκτημάτων που χάνονταν στις ανοιξιάτικες πλημμύρες, ήταν υπο­χρεωμένοι να ανακαλύψουν μία σχετικά σταθερή παρουσία και μια επίγνωση που αντιλαμβανόταν την παροδικότητα. Από αυτή την άποψη, η σκέψη ακολούθησε έναν από τους δύο ακόλουθους δρόμους. Ο ένας οδηγούσε στο ζήτημα της σωστής δράσης, πώς να ανταποκρίνεται κανείς στις μοναδικές απαιτήσεις της κάθε στιγ­μής χωρίς να χάνει από τα μάτια του την κατά βάθος ομοιότητα των κύκλων. Οι τελετουργίες του κυνηγιού ήταν οι πρώτες λύσεις στο πρόβλημα αυτό. Ακολούθη­σαν οι αγροτικές γιορτές και αργότερα τα κείμενα μαντικής όπως το / Τσινγκ και το Τ’άϊ Χσουάν Τσίνγχ.

Η δεύτερη γραμμή σκέψης περιστρεφόταν γύρω από την αδυσώπητη φθαρτό-τητα των αναμνήσεων και των βιωμάτων. Εφόσον κάθε συμβάν εξαφανιζόταν με τη σειρά του χωρίς να αφήνει ίχνη, το ζήτημα δεν αφορούσε απλά τη διαχείριση του χρόνου, αλλά την ίδια την επιβίωση και τη συντήρηση του ανθρώπου. Η πρώ­τη γραμμή σκέψης ωθούσε τη συνειδητότητα προς τα έξω, προς τα φαινόμενα, ενώ η δεύτερη περιόριζε τη συνείδηση στο εσωτερικό, προς την κατανόηση. Ανα­ρίθμητες γενιές μυημένων επιβεβαίωσαν τη διδασκαλία γύρω από το μυστήριο του χρόνου, που αποκάλυπτε την ιδιαίτερη θέση του ανθρώπου στον κόσμο. Οι

αποσπασματικές αναφορές που βρίσκουμε μέσα στα φιλοσοφικά και θρησκευτικά συστήματα έχουν σίγουρα διαστρεβλωθεί όσον αφορά την αυθεντικότητα της πρά­ξης και το άφθαρτο του φορέα της. Μπορούν ωστόσο να μας χρησιμεύσουν σαν μία αφετηρία από όπου θα μπορέσουμε να δούμε την εξαιρετικά μεγάλη σημασία της αντίληψης του Γκουρτζίεφ για το χρόνο.

Μπορούμε να προσεγγίσουμε τις σκέψεις του Γκουρτζίεφ μέσα από τα συμ­φραζόμενα της κριτικής των υπαρχουσών θεωριών. Οι θεωρίες αυτές είναι ανε­παρκείς, διότι στερούν τους ανθρώπους από τη διάσταση της μύησης - στα πλαί­σια των θεωριών αυτών δεν μπορεί να εκφρασθεί η πρόθεση του ανθρώπου να εί­ναι. Εάν η ανθρωπότητα εγκαταλειφθεί έξω από το χρόνο, εξόριστη σε κάποια ξένη ακτή, ο χρόνος παύει να αποτελεί, σύμφωνα με την ολοζώντανη έκφραση του Γκουρτζίεφ στις "Ιστορίες του Βεελζεβούλ στον εγγονό του", αυτό το "Μοναδικό Ιδανικά Υποκειμενικό Φαινόμενο", που είναι απολύτως απαραίτητο για την εσω­τερική ανάπτυξη. Εάν θεωρηθεί ανεξάρτητος από τα εκούσια συμβάντα, των ο­ποίων αποτελεί την εσωτερική άποψη, τότε ο χρόνος παίρνει μία τελείως σκιώδη μορφή ύπαρξης. Η ανθρώπινη σκέψη προσανατολίσθηκε να απεικονίσει το χρόνο σαν δοχείο· κάθε ανθρώπινη προσπάθεια τοποθετείται μέσα στο χρόνο όπως το νερό μέσα σε ένα ποτήρι. Επιπλέον, η αποξένωση του χρόνου από την εσωτερική ζωή προκαλεί, σύμφωνα με τον Γκουρτζίεφ, σοβαρές επιπτώσεις στην ανθρώπινη ανάπτυξη. Ο χρόνος θα πρέπει να επιτρέπει στους ανθρώπους να "υποχρεώνονται να υπάρχουν μέχρις ότου σχηματισθεί μέσα τους, και τελειοποιηθεί πλήρως με νου, εκείνο που ονομάζεται 'σώμα Κεστζάν’, το "Αστρικό σώμα"[1] . Από τη στιγμή που ο χρόνος διαχωρίζεται από την υποχρέωση του ανθρώπου να είναι, ο ανθρώ­πινος ορίζοντας στενεύει στη ζωώδη φύση, γίνεται χρόνος αναγκών και ορέξεων. Ο χρόνος αυτός φαίνεται ανεπαρκής να υπηρετήσει το σκοπό της αυτοτελείωσης του ανθρώπου. "Ο παρελθών χρόνος και ο μέλλων χρόνος / Δεν επιτρέπουν παρά ελάχιστη συνειδητότητα"[2].

Σύμφωνα με τον Γκουρτζίεφ, οι καθιερωμένες ιδέες για το χρόνο παραβλέ­πουν μία θεμελιώδη διάκριση. Ο χρόνος για την τελειοποίηση του εαυτού και ο χρόνος για την πρόκληση μηχανικών συμβάντων διέπονται από διαφορετικές αρ­χές, την "Φουλασνιταμνιανή" και την "Ιτόκλανος"[3]. Αυτή η γνώση έχει μεγάλη σημασία για την εξέταση των κοσμολογικών θεωριών στη συνέχεια. Διότι μία συγκεντρωμένη σκόπιμη ανθρώπινη δράση, σε αντίθεση με την αυτοματική αντί­δραση σε εξωτερικές επιδράσεις, περικλείει μία διαφορά παγκόσμιας τάξης όσον αφορά στη φύση των πραγμάτων. Θέτει τον άνθρωπο κάτω από μία ζωοποιό αρ­χή που κάνει να πραγματωθεί η βαθύτατη επιθυμία του για καθολική ενότητα. Εξορκίζει την ταύτιση, την εντροπία που τροφοδοτεί το εσωτερικό σκοτάδι και ξηραίνει κάθε προσδοκία. Προσφέρει πρόσβαση προς το βασίλειο του είναι και του πράττειν. Αντίθετα, το να αγνοούμε αυτή τη διάκριση ισοδυναμεί με τον εγκλωβι­σμό της ανθρωπότητας μέσα στο χρόνο της παρακμής και της αποσύνθεσης.

Οι κυριότερες θεωρίες για το χρόνο στηρίζονται σε τέσσερις ιδέες με άξονα τις ακόλουθες θεμελιώδεις έννοιες: (1) σταθερότητα, (2) κυκλικότητα, (3) έσχατη κα­ταστροφή και (4) εξέλιξη. Η αρχαία ελληνική σκέψη, γενικά, εκφράζει την ιδέα του χρόνου σαν σταθερότητα. Αφού η θέαση απορρίπτει σαν απατηλή την κίνηση που φέρνει αλλαγή, ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει χρόνος[4]. Η ινδική σκέψη αντιλαμβάνεται την κίνηση του χρόνου σαν κυκλικότητα.Ένα γεγονός, που επαναλαμβάνεται αρχίζοντας και τελειώνοντας ασταμάτητα, δεν είναι μοναδικό, αφού επανέρχεται αμέτρητες φορές σε άλλους κύκλους. Η Ιουδαιοχριστιανική α­ντίληψη, που εκκοσμικεύθηκε από τον Χέγκελ και σύμφωνα με την οποία η ιστο­ρία προοιωνίζει το ίδιο της το τέλος με την έσχατη καταστροφή, αποτελεί μία άλλη έκφραση της ιδέας του χρόνου. Η ιστορία, το όχημα της θέλησης του θεού, συνεχίζεται μέχρι την αποφασιστική τελευταία στιγμή προς την οποία σκοπεύει κάθε γεγονός. Η εξέλιξη, πάλι, αποτελεί τη σύγχρονη άποψη. Είναι η επίμονη μονόδρομη γραμμική ανάπτυξη, με παράδειγμα την αλληλεπίδραση των νόμων της εντροπίας και της βιολογικής προσαρμογής.

Προτού μπορέσουμε να κατανοήσουμε το μέγεθος της ανακάλυψης του Γκουρτζίεφ, θα πρέπει να εξετάσουμε κάθε μία απ' αυτές τις ιδέες ξεχωριστά. Η πρώτη, δηλαδή ότι ο χρόνος είναι σταθερότητα, ισοδυναμεί με άρνηση της ύπαρ­ξης του χρόνου. Εφόσον ο χρόνος βιώνεται σαν μια ευμετάβλητη, παροδική ροή γεγονότων του φαινομενικού κόσμου, η απόρριψη της ροής συνεπάγεται ταυτό­χρονα και την παντελή απόρριψη της κίνησης στο χρόνο. Αυτό είναι το αποτέλε­σμα των πασίγνωστων επιχειρημάτων του Ζήνωνα ενάντια στην ύπαρξη της κί­νησης[5]. Σύμφωνα με μία εκδοχή ενός από τα παράδοξα του, εάν μία πέτρα χρει­άζεται δέκα δευτερόλεπτα για να κινηθεί από το σημείο Α στο Β, θα χρειασθούν πέντε δευτερόλεπτα για να διασχίσει τη μισή απόσταση, δύο και μισό δευτερόλε­πτα για να διασχίσει το ένα τέταρτο της απόστασης και ούτω καθεξής. Εφόσον ο

χρόνος μπορεί να διαιρεθεί σε άπειρα διαστήματα και εφόσον η συμπλήρωση μίας άπειρης σειράς είναι λογικά αδύνατη, η πέτρα δεν θα φθάσει ποτέ στο σημείο Β. Το ίδιο ισχύει και για κάθε διαφορετικό διάστημα χρόνου, οσοδήποτε μικρό κι αν είναι αυτό. Επομένως, δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο. Τεμαχιζόμενος σε απείρως μικρά τμήματα, ο χρόνος παραμένει πάντοτε ο ίδιος.

Το παράδοξο του Ζήνωνα προκαλεί επιχειρήματα και αντεπιχειρήματα. Η ά­πειρη διαιρετότητα, μία βασανιστική σκέψη, αναγνωρίζει στους ανθρώπους τη ζωή μόνον εκτός χρόνου, εφόσον δεν υπάρχει τίποτε μέσα στο απειροστό. Μέσα στο χρόνο, η διαίρεση ακολουθεί μία διαφορετική λογική, διακρίνοντας τον αυτο-ματικό χρόνο και τον εκούσιο χρόνο, Ο δεύτερος περικλείει μία ιδιαίτερη προσπά­θεια προς το γίγνεσθαι. Ο πρώτος παραμένει κλειστός απέναντι σε αυτό. Δεν υ­πάρχει τρόπος να περάσουμε από το σημείο Α στο σημείο Β σύμφωνα με την α­πόδειξη του Ζήνωνα, διότι δεν υπάρχει θέση για διαφορετική ανθρώπινη ικανότητα εκτός από τη λογική-ορθολογική, όπως, για παράδειγμα, για μία μη λογική πρά­ξη. Ο Ζήνων αποκλείει το ουσιαστικά ανθρώπινο στοιχείο, την πράξη πραγματο­ποίησης του σκοπού -μία πράξη γεμάτη απροσδόκητα συμβάντα και εκπλήξεις-που επιτρέπει στον άνθρωπο να περάσει στην αντίπερα όχθη.

Η δεύτερη άποψη, η κυκλικότητα, δίνει έμφαση σε ένα βίωμα επανάληψης.Ένας κύκλος είναι μία κίνηση που επιστρέφει στην αρχή της. Αν ο χρόνος καμπυ­λώνεται επιστρέφοντας στον εαυτό του, ό,τι έχει συμβεί θα ξανασυμβεί, θα αι­σθανθούμε, θα αποδεχθούμε ή θα απορρίψουμε ξανά όλες τις ελπίδες και τις απο­γοητεύσεις μιας ολόκληρης ζωής. Η μοναδικότητα είναι απατηλή, αφού κάθε συμβάν αποτελεί επανάληψη πολυάριθμων άλλων. Για παράδειγμα, στη Βραχ-μανβαϊρβάρτα Πουράνα, ο 'Ιντρα, βασιλιάς των θεών, μαθαίνει ότι πριν από αυτόν είχε προηγηθεί ένας στρατός προηγούμενων Ίντρας, σαν μία μακριά σειρά μυρ­μηγκιών σε πορεία. Στις μέρες μας, ο Νίτσε επιχείρησε να μελετήσει τί σημαίνει ο χρόνος σαν αιώνια επιστροφή. Εάν η ζωή είναι μια αδιάσπαστη θηλιά, το παρόν δεν καθορίζεται μόνο από το παρελθόν, αλλά και από το μέλλον. Δεν μπορεί να υπάρξει ένας χρόνος στον οποίο να κινητοποιείται η παρόρμηση για πραγματική αλλαγή. Ο κύκλος είναι αδιαπέραστος από ανώτερες επιδράσεις, ικανές να τρο­ποποιήσουν απότομα και απροειδοποίητα την εσωτερική υπόσταση του ανθρώ­που[6].

Τρίτη εξετάζουμε την άποψη της έσχατης καταστροφής, σύμφωνα με την ο­ποία το πεδίο του χρόνου είναι η ιστορία. Ο Χέγκελ λέει: "Η παγκόσμια ιστορία, γενικά, είναι το ξεδίπλωμα του Πνεύματος στο Χρόνο . . ." [7]. Τα ιστορικά συμβά­ντα εκδηλώνουν το σκοπό μιας ανώτερης δύναμης. Σύμφωυα με την εκκοσμικευμένη σκέψη του Χέγκελ, "η παγκόσμια ιστορία είναι το ξεδίπλωμα του πνεύμα­τος που προσπαθεί να γνωρίσει την ίδια τη φύση του"[8] . Στο βαθμό που η πραγ­ματοποίηση αυτού του σκοπού οδηγεί στο τέλος της ιστορίας, η ιστορία είναι δευ­τερεύουσα σε σχέση με το τέλος της, το οποίο στην Ιουδαιοχριστιαυική παράδοση είναι η Αποκάλυψη. Η καταστροφή του κόσμου και της ιστορίας του συμπίπτει με την ελπίδα του ανθρώπου να φθάσει στην ευδαιμονία μιας άχρονης μορφής ύπαρ­ξης. Η αξία του καθενός είναι ανεξάρτητη από την ατομική πρωτοβουλία που σκοπεύει στο γίγνεσθαι. Παρόμοια, σύμφωνα με την άποψη του Χέγκελ, η εσωτε­ρική εργασία του μεμονωμένου ανθρώπου υποτάσσεται στην ανάπτυξη της αυτο­γνωσίας της θεότητας. Ο αγώνας του ανθρώπου πρέπει να θυσιάζεται "στον τε­ράστιο βωμό της γης, σε όλη τη μακρά διάρκεια των αιώνων"[9] . Η ανθρώπινη προσπάθεια είναι αναλώσιμη στα πλαίσια της κοσμικής τάξης, διότι η ανθρωπό­τητα αποτελεί ένα πιόνι στο θεϊκό παιχνίδι της αυτοπραγμάτωσης.

Τέταρτη έρχεται η άποψη ότι ο χρόνος αποτελεί μία εξελικτική διαδικασία. Τα βιολογικά είδη ή οι κοινωνικοί οργανισμοί έχουν την ικανότητα να εξελίσσο­νται προς κατευθύνσεις που αυξάνουν την αξία τους. Η εξελικτική κίνηση σημαίνει μία βαθμιαία βελτίωση των ειδών ή των ομάδων όσον αφορά την ικανότητα τους να προσαρμόζονται ή να επιβιώνουν. Ο χρόνος ανάγεται σε βελτίωση, η οποία καθορίζεται από μηχανικούς νόμους. Μία παρόμοια αναγωγή αποτυγχάνει να απαντήσει στο ερώτημα εάν η συνειδητότητα προκύπτει μέσα από την εξέλιξη ή η εξέλιξη μέσα από τη συνειδητότητα. Επιπλέον, ο χρόνος είναι εξωτερικός ως προς την ανθρώπινη πρόθεση, η οποία παραμένει ευάλωτη απέναντι στις ιδιοτροπίες της εξελικτικής δύναμης.

Για να συλλάβουμε την τρομακτική πρόοδο που φέρνει ο Γκουρτζίεφ, πρέπει να θυμηθούμε ότι κάθε κοσμολογική θεώρηση του χρόνου οφείλει να λαμβάνει υ-πόψιν της την κληρονομιά της πρώτης αντινομίας του Καντ. Ο Καντ τοποθετεί τις τέσσερις αντινομίες, δηλαδή αντιφάσεις μεταξύ δύο εξίσου έγκυρων αρχών,

στην καρδιά της σύγχρονης επιστημολογίας. Η πρώτη αντινομία θέτει το ερώτη­μα εάν ο χρόνος προϋπάρχει του κόσμου ή εάν ο κόσμος προϋπάρχει του χρόνου. Αφού από κάθε μία απ' αυτές τις εναλλακτικές λύσεις απορρέει ένα έγκυρο επι­χείρημα, καμία από τις δύο δεν μπορεί να στηριχθεί σε ορθολογική απόδειξη. Πώς αντιμετωπίζει ο Γκουρτζίεφ αυτήν την αντινομία; Εισάγει έναν χωρίς αρχή, ανεξάρτητο χρόνο (ο οποίος στις "Ιστορίες του Βεελζεβούλ"αποκαλείται "Καιρο-πάς*") που προηγείται της δημιουργίας του κόσμου και είναι ίδιας ηλικίας με τον Δημιουργό. Αυτός ο προαρχέγονος, αναρχικός χρόνος παίζει ένα ρόλο κλειδί, διεγείροντας την πρωτοβουλία για τη δημιουργία του σύμπαντος. Ο χωρίς απαρ­χή χρόνος καταβροχθίζει τον χωρίς μετατόπιση τόπο. Ο αναρχικός χρόνος "αργά ή γρήγορα θα επέφερε σχεδόν την απόλυτη καταστροφή του μοναδικού τό­που του Είναι Εκείνου[10]" . Η πιο εντυπωσιακή επίπτωση της δημιουργίας είναι ότι τροποποιεί, εάν όχι τον ίδιο το χρόνο, τουλάχιστον τις εσωτερικές του διεργα­σίες. Ο χρόνος στην απαρχή του φέρει τη σφραγίδα της δημιουργικής πρόθεσης. Αυτή, ακριβώς, η νέα χρονική διάσταση, που ευθύνεται για την ύπαρξη του κό­σμου, είναι επίσης υπεύθυνη για τη δυνατότητα του ανθρώπου να αναπτύσσεται εσωτερικά. Με τον τρόπο αυτό έχει απαντηθεί το ερώτημα του Καντ. Η δημιουρ­γία απαιτεί αναγκαστικά την τροποποίηση ενός χρόνου αρχαιότερου από την παρουσία.

Η μεταμόρφωση του χρόνου καταλαμβάνει τον πυρήνα της κοσμολογίας του Γκουρτζίεφ. Προκειμένου να κατανοήσουμε τις διακλαδώσεις αυτής της κοσμολο­γίας θα ήταν χρήσιμη μία υπενθύμιση των βασικών κοσμολογικών του αρχών. Ο Γκουρτζίεφ ορίζει δύο θεμελιώδεις νόμους, το νόμο της διαδικασίας, "τον ιερό Ε-πταπαραπαρσινόχ", και το νόμο των φαινομένων *, "τον ιερό Τριαμαζικάμνω". Ο νόμος της διαδικασίας αναφέρεται στην επτάπτυχη ανάπτυξη όλων των συμβά­ντων, μεγάλων και μικρών, οργανικών και ανόργανων, πνευματικών και υλικών, συνειδητών και αυτοματικών. Διέπει ό,τι συμβαίνει σε κάθε φάση, το συγχρονισμό

των φάσεων και την πιθανή ολοκλήρωση τους. Υποδεικνύει επίσης πότε μία κα­τεύθυνση ανάπτυξης είναι ανοιχτή σε επιρροές και πότε είναι κλειστή απέναντι στον εξωτερικό κόσμο. Ο νόμος των φαινομένων περιγράφει μία τρίπτυχη αλλη­λεπίδραση των θεμελιωδών κοσμικών δυνάμεων. Κάθε τι που φανερώνεται εξαρ­τάται αποκλειστικά από τον τρόπο που συνδυάζονται οι τρεις πρωταρχικές δυνά­μεις. Αυτοί οι δύο θεμελιώδεις νόμοι βρίσκονται σαφώς σε αλληλεξάρτηση. Τα φαινόμενα αναπτύσσονται, σύμφωνα με τους νόμους, το ένα από το άλλο κατά την κίνηση τους προς ένα σκοπό. Η δεύτερη φάση ενός σχεδίου αποτελεί ένα νο­μοτελειακό παράγωγο της πρώτης φάσης, λαμβάνοντας υπόψιν μας τις επιδρά­σεις άλλων γραμμών ανάπτυξης που διασταυρώνονται με τον συγκεκριμένο. Εάν ο νόμος της διαδικασίας αποτελεί το χορογράφο ενός χορού, ο νόμος των φαινο­μένων καθορίζει την θέση των χορευτών. Ο Γκουρτζίεφ διατυπώνει το νόμο των φαινομένων ως εξής: "το υψηλότερο συνενώνεται με το χαμηλότερο για να πραγ­ματοποιηθεί από την ένωση τους το ενδιάμεσο, που γίνεται τότε, με τη σειρά του, ανώτερο για το κατώτερο που ακολουθεί και κατώτερο για το ανώτερο που προη­γείται"[11].

Η Δημιουργία διενεργείται με μια και μοναδική μετατροπή αυτών των δύο πρωταρχικών νόμων, ιδιαίτερα του νόμου της διαδικασίας. Πριν από τη δημιουρ­γία, οι νόμοι αυτοί λειτουργούν στα πλαίσια ενός κλειστού και απομονωμένου συστήματος. Το ερμητικά σφραγισμένο αυτό σχέδιο αποκαλείται από τον Γκουρ­τζίεφ "Αυτοεγωκράτης"[12]. Το επανασχεδιασμένο σύστημα, ο "Τρωγοαυτοεγω-κράτης", διέπεται από τους νόμους αλληλεξάρτησης, αμοιβαιότητας και ανταλ­λαγής. Τα αναθεωρημένα χαρακτηριστικά προϋποθέτουν την αρχική διαμόρφωση. Εφόσον οι απαιτήσεις του ανασχεδιασμού ορίζουν υπάρξεις που δεν υπήρχαν στο αρχικό, ερμητικό σύστημα, οι προβλέψεις για τη δημιουργία του κόσμου εμπεριέ­χονται στη μετατροπή. Εφόσον το κίνητρο για τον ανασχεδιασμό, όπως είδαμε πριν, είναι η αντιμετώπιση των εντροπικών συνεπειών του αναρχικού χρόνου, ο κόσμος έρχεται σε ύπαρξη με σκοπό να αντιμετωπιστεί ο Καιροπάς, ο Χρόνος, ο Καταστροφέας.

Οι πολυάριθμοι κόσμοι αναδύονται σε ύπαρξη σαν ανταπόκριση στη θεϊκή με­τατροπή του θεμελιώδους νόμου. Η σημαντικότερη αλλαγή επέρχεται στο νόμο της διαδικασίας. Σε δύο ξεχωριστά σημεία της η γραμμή ανάπτυξης ανοίγεται στις εξωτερικές επιρροές. Πριν από αυτή την αλλαγή είναι εντελώς λάθος να μι­λάμε για επιρροή. Αφού τα συμβάντα είναι φτιαγμένα να εμποδίζουν κάθε τι να

έλθει μέσα, αυτό που συμβαίνει είναι αναγκαστικά αυτάρκες και, αν χρησιμοποιή­σουμε τη γόνιμη έκφραση του Λάιμπνιτς, "χωρίς παράθυρα". Μία νέα φάση ανά­πτυξης απλά προβάλλει ένα όραμα που ήταν ήδη μέσα στη διαδικασία μέχρις εκείνου του σημείου. Μία από τις αλλαγές που επιβλήθηκαν περίπου στη μέση της ανάπτυξης είναι ιδιαίτερα κρίσιμη. Στο σημείο αυτό, η παρουσία άλλων δια­δικασιών επηρεάζει την έκβαση της ανάπτυξης με τέτοιο τρόπο, ώστε το τελικό αποτέλεσμα μπορεί να γίνει δημόσιο, περιβαλλοντικό και, επομένως, κοινό σε ό­λους. Η ζωή μιας διαδικασίας αρχίζει να εισέρχεται στη ζωή άλλων διαδικασιών. Το υλικό χρησιμοποιείται από κοινού. Η ερμητική αυτάρκεια απομένει μόνο μία δυνατότητα. Ο παλαιός τρόπος λειτουργίας παραμένει ανέπαφος, αλλά μόνο εάν, όπως λέει ο Γκουρτζίεφ, "η ίδια διαδικασία εκτυλίσσεται σε απόλυτη ηρεμία"[13] . Ο αυτοφυής χαρακτήρας της ανάπτυξης αντικαθίσταται από μία νέα δυναμική, την ανταλλαγή, την "αρχή ύπαρξης του κάθε τι που υπάρχει στο Σύμπαν μέσω της αμοιβαίας θρέψης και συντήρησης της ύπαρξης του ενός από το άλλο"[14] .

Ο Γκουρτζίεφ αποκαλεί την ανταλλαγή "Ιρανιρανουμάνζ". Σαν μία πρώτη ώθηση προς ένα ανοικτό σύμπαν, θέτει τέλος στην απειλή της παρακμής λόγω εντροπίας, αποκαθιστώντας "αυτήν την ισορροπία που σήμερα δεν δίνει πλέον καμία δυνατότητα στον ανελέητο Καιροπά να προκαλέσει ο,τιδήποτε απρόβλεπτο στον Μέγιστο και Παναγιότατο Απόλυτο Ήλιο μας"[15] . Η Δημιουργία, καινοτο­μία κοσμικής τάξης, επικεντρώνεται στην ανάγκη - μία ανάγκη για αμοιβαία υποστήριξη ή αμφίδρομη συντήρηση. Η ανάγκη, η ριζοσπαστική αυτή ιδέα του Γκουρτζίεφ, δημιουργεί μία δυναμική ισορροπία που χαρακτηρίζει τον οργανισμό. Το σύμπαν διανοίγεται τώρα με την καινοτομία της ζωής, με τις ανάγκες της και την τάση της να έχει ανάγκες. Σε έναν οργανισμό, οι κατιούσες και οι ανιού­σες (μεταβολικές) διαδικασίες συνυπάρχουν. Το προϊόν της μίας γίνεται πρώτη ύλη για μία άλλη. Η ουσία διατηρείται και ανακυκλώνεται. Εκείνο που ρυθμίζει την απείρως λεπτή ισορροπία των διαδικασιών δεν είναι τίποτε άλλο παρά η νέα διάσταση του χρόνου, ο πρωταρχικός χρόνος, ο συγχρονισμός. Ο χρόνος (συγχρο­νισμός;) είναι η ουσία κάθε γραμμής ανάπτυξης. Εάν το χορτάρι δεν μπει στο στομάχι της αγελάδας ακριβώς τη στιγμή που είναι έτοιμο με τα κατάλληλα ένζυμα για να το δεχθεί, δεν θα συμβεί η πέψη και το ζώο θα λιμοκτονήσει. Συγχρονισμός συμβαίνει όταν μια διαδικασία είναι όντως διαθέσιμη για τις ανάγκες μιας άλλης, συνειδητής ή μηχανικής. Τη διαθεσιμότητα αυτή εγγυάται ένας επανασχεδιασμένος νόμος της διαδικασίας. Η δράση της αμοιβαίας συντήρησης λει­τουργεί διαμέσου του συγχρονισμού των γεγονότων.

Η επίτευξη της αμοιβαίας συντήρησης είναι κάτι θαυμαστό· πρόκειται για την ομοιόσταση. Τα καταστροφικά και αποσταθεροποιητικά αποτελέσματα του αναρ­χικού χρόνου, του άλλου χρόνου, εξουδετερώνονται μέσα στις αμοιβαία συντηρού­μενες διαδικασίες διαμέσου του ορθού συγχρονισμού. Ο συγχρονισμός είναι το κύ­ριο μέσο για τη διασφάλιση της ζωής του σύμπαντος. Ο ρόλος του είναι παρό­μοιος, όταν φέρνει στο φως τις κινήσεις του χορευτή. Ο νομοτελειακός συγχρονι­σμός, η έννομη διαπλοκή των γεγονότων, ανήκει σαφώς στον αρχέγονο χρόνο. Ο άνθρωπος υπόκειται σε αυτόν όσο και κάθε άλλο πλάσμα. Ωστόσο, ο συγχρονισμός προσφέρει μία μοναδική ευκαιρία στην ανθρωπότητα, την ευκαιρία να πάψει να υπόκειται στους νόμους αλλά, αντίθετα, να τους συνδημιουργεί.

Ωστόσο, σαν επίτευγμα η αμοιβαία διατήρηση είναι ατελής. Φαντασθείτε την παρομοίωση του δημιουργημένου σύμπαντος σαν οργανισμού. Ένας οργανισμός δεν είναι ένα κλειστό σύστημα διαδικασιών. Υπάρχει σε ανοιχτή αλληλεπίδραση με το περιβάλλον και υπερνικά την εντροπία διαμέσου της οικολογικής υποστήρι­ξης. Η τροφή, ο αέρας και το περιεχόμενο των αισθητηριακών εντυπώσεων προέρ­χονται από ένα περιβάλλον και διασφαλίζουν τη συνέχιση της ζωής. Παρόμοια, το νέο σχέδιο του νόμου της διαδικασίας, σύμφωνα με τον Γκουρτζίεφ, θέτει το δημιουργημένο σύμπαν στο ανοιχτό όριο των πραγμάτων. Και στο σημείο αυτό προκύπτει ένα σημαντικό πρόβλημα. Πέρα από το σύμπαν υπάρχει κενός χώρος, το τίποτε. Οι συνθήκες περιβαλλοντικής αλληλεπίδρασης που πλαισιώνουν ένα συγκεκριμένο οργανισμό δεν υφίστανται εκεί. Τι είναι άραγε αυτό που, σε κοσμική κλίμακα, παρεμποδίζει το σύνολο των υπαρκτών να γίνει κλειστό και να υποκύψει στον αδημιούργητο χρόνο και στην εντροπία;

Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ένα ομοιοστατικό σύμπαν δεν είναι ένα αντιε-ντροπικό σύμπαν, δηλαδή ένα σύμπαν όπου η ενέργεια αναβαθμίζεται σε ανώτερα επίπεδα ύπαρξης. Η ήττα του αναρχικού χρόνου δεν είναι μια θριαμβευτική κυ­ριαρχία πάνω στο χρόνο. Χρειάζεται και ένα επιπλέον βήμα· ο χρόνος πρέπει να χρησιμοποιείται για να ανέλθουμε σε μία πιο συνειδητά αναπτυγμένη, ανώτερη κατάσταση του είναι. Η κοσμολογία κάνει διάκριση ανάμεσα σε μια ολότητα, που δεν στερείται καθόλου τελειότητας, και μία διαφοροποιημένη και λιγότερο τέλεια μορφή. Η τελευταία (Θεός σε αντίθεση με Θεότητα, Ισβάρα σε αντίθεση με Βράχ-μαν) είναι κατώτερης τάξης, στο βαθμό που υπόκειται σε νόμους του γίγνεσθαι και όχι στο σκοπό. Εν ολίγοις, η δεύτερη αυτή μορφή φανερώθηκε, και έχοντας αναδυθεί σε ύπαρξη, αποκάλυψε τον εαυτό της ως αυτό που είναι και ως αυτό που δεν είναι. Ο Γκουρτζίεφ κάνει μια παράλληλη διάκριση μεταξύ της απόλυτης προθέσης ("Θεομερτμάλογος") και των νόμων που διέπουν τη λειτουργία της. Η α­ναβάθμιση των ενεργειών της δημιουργίας αποτελεί το στόχο και το έργο της πρώτης. Το αμοιβαία συντηρούμενο σύμπαν αποτελεί προφανώς το αυτόματο αποτέλεσμα των δεύτερων.

Η σκέψη του Γκουρτζίεφ παίρνει μία απρόσμενη στροφή σε αυτό το σημείο. Αν και οι νόμοι δίνουν την εντύπωση ότι διατηρούν τους κόσμους, υπάρχει μία κρυμ­μένη πλευρά στην αμοιβαία συντήρηση. Το αναθεωρημένο σχέδιο του νόμου της διαδικασίας, ας ξαναθυμηθούμε, προβλέπει ένα επεκτεινόμενο σύμπαν. Το σύμπαν αυξάνεται σε αριθμό, είδος και ποικιλία όντων. Το ανοιχτό όριο των πραγμάτων διασφαλίζεται από τη συνεχή δημιουργία όντων, πέρα από αυτά που ήδη υπάρ­χουν. Χωρίς μία συνεχώς αναδημιουργούμενη ανανέωση, το σύμπαν θα κλεινόταν στον εαυτό του και θα πέθαινε με το θάνατο που καραδοκεί όλα τα όντα με τη μορφή του Καιροπά. Ωστόσο, μια αναγκαία ώθηση προς την ανανέωση επιβάλλει μία άλλη αναγκαιότητα στη διάνοια που βρίσκεται πίσω από όλες τις διάνοιες του κόσμου.

Ας σημειωθεί ότι η σχέση μεταξύ του Απόλυτου και των πρωταρχικών νόμων αποτελεί κρίσιμη συνιστώσα κάθε κοσμολογίας. Προκύπτει το ερώτημα: Αραγε το Απόλυτο αποσύρεται από κάθε δράση από τη στιγμή που οι πρωταρχικοί νόμοι αρχίζουν υα λειτουργούν; Για τον Γκουρτζίεφ ο επεκτατικός χαρακτήρας της ύ­παρξης αποκλείει τον εφησυχασμό. Το Απόλυτο, η Θεότητα, ο Βράχμαν, οφείλει να διατηρεί συνεχή ενεργό συμμετοχή στη ζωή των κόσμων. Ο κύκλος, του οποί­ου το κέντρο είναι παντού και η περιφέρεια πουθενά, υπόκειται και ο ίδιος με τη σειρά του στους "νόμους" της γεωμετρίας. Όσο πιο πολυάριθμο και όσο πιο ευρύ­τερα διεσπαρμένο γίνεται το πλήθος των ανεξάρτητων υπάρξεων, τόσο ισχυρότερο πρέπει να είναι το κέντρο. Αντιστρόφως, καθώς η δύναμη του κέντρου μεγαλώνει, θα υπάρχουν όλο και περισσότεροι φυγόκεντροι δορυφόροι. Η λύση του Γκουρτζίεφ στις καταστροφές που επιφέρει ο άναρχος χρόνος είναι ο επεκτεινόμενος και αμοι­βαία συντηρούμενος κόσμος. Η λύση αυτή απαιτεί τη συνεχή εργασία μιας από­λυτης πρόθεσης και όχι την απόσυρση της. Εάν η πηγή της τελειότητας δεν γίνε­ται όλο και πιο ενεργά συμπυκνούμενη, πιο αποφασισμένη να επιτύχει την ανα­βάθμιση κάθε ύπαρξης, τότε το συνεχώς ευρυνόμενο σύμπαν, που ήδη σφετερίζεται το κενό διάστημα, θα πάψει να σχετίζεται με το κέντρο. Όλα τα πράγματα θα αποσυναρμολογηθούν. Αναμφίβολα, το έργο της Θεότητας είναι ατελείωτο.

Θα ήθελα όμως να επιστρέψω στην έννοια του σκοπού, μέσα στα πλαίσια της ανθρώπινης αναζήτησης μας για τελειότητα. Όπως θυμούμαστε, ο νόμος της δια­δικασίας παρέχει μία νέα πλευρά του χρόνου, τον συγχρονισμό. Ο συγχρονισμός συνίσταται στο να καθιστά μία διαδικασία διαθέσιμη στις ανάγκες μιας άλλης

διαδικασίας. Η ανθρώπινη αυτοτελείωση έγκειται στη δυνατότητα της συνειδητής συμμετοχής στα ζητήματα του συγχρονισμού. Συμμετοχή δημιουργείται με βάση τη Στάση. Η Στάση είναι μία προσεκτική παύση, κατά τη διάρκεια της οποίας οι δυνάμεις δράσης του ανθρώπου συγκεντρώνονται προτού ριχτούν στη μάχη. Ο χορευτής προσπαθεί να επιτύχει μία στιγμή αυτοκυριαρχίας για να υπερκεράσει τις αυτοματικές κινήσεις του σώματος του. Όταν απουσιάζει η Στάση, όλα όσα συμβαίνουν καθορίζονται από τα μηχανικά και συνήθη πρότυπα κίνησης. Στην περίπτωση αυτή, η κίνηση υπαγορεύεται από το σώμα του χορευτή μάλλον παρά από πρόθεση. Η συνήθεια εκπληρώνει τον περιορισμένο σκοπό να περάσουμε από το σημείο Α στο σημείο Β. Αλλά η δυνατότητα να υπηρετήσουμε έναν υψηλότερο σκοπό παραμένει σαν ένας σπόρος κρυμμένος μέσα στην κίνηση. Ο Γκουρτζίεφ υπαινίσσεται αυτό το μυστικό στις "Ιστορίες του Βεελζεβούλ” λέγοντας ότι όταν το Απόλυτο "διαπίστωσε με βεβαιότητα την αυτοματική κίνηση τους, τότε γεννή­θηκε για πρώτη φορά μέσα Του η Θεία Ιδέα να τη χρησιμοποιήσει σαν βοήθεια στη διοίκηση του διευρυνόμενου Κόσμου"[16] '. Ο συγχρονισμός της σωματικής κίνη­σης - δηλαδή ο συντονισμός της αντίληψης και της μυϊκής προσπάθειας - μπορεί να επιτευχθεί από μόνος του ή μέσω της συνειδητής χρησιμοποίησης της ανθρώ­πινης διάνοιας. Όταν κάποιος ελέγχει τον συγχρονισμό, τότε προκαλείται ένα μοναδικό κοσμικό φαινόμενο· η αντιεντροπική ροή. Η αντιεντροπία (αρνητική ε­ντροπία) αντιτίθεται στην εντροπική ροή (τον Καιροπά) που προηγείται του δη­μιουργημένου σύμπαντος. Ο αρχέγονος χρόνος πρέπει να επανενεργοποιηθεί μέσα από τις προσπάθειες νοημόνων πλασμάτων. Η εντροπία ασκεί ήδη τη δράση της ανεξάρτητα από την παρουσία ή την απουσία της εσωτερικής εργασίας.

Η "αντίστροφη" ροή παράγει ενέργειες όλο και πιο μεγάλης έντασης, ακεραι­ότητας και κεντρικότητας. Πρόκειται για ενέργειες, όπως λέει ο Γκουρτζίεφ, "που προέρχονται από κοσμικές πηγές ανώτερης τάξης, και συνεπώς αποτελούνται από τις αποκαλούμενες δονήσεις 'μεγαλύτερης ζωογονητικότητας"[17] . Οι εν λόγω ενέργειες ενισχύουν το κέντρο και εξουδετερώνουν το διασκορπισμό, ο οποίος απο­τελεί το αναπόφευκτο αποτέλεσμα της αδιάκοπης επέκτασης. Από κοσμολογική άποψη, οι ενέργειες αυτές ανανεώνουν την απόφαση του Απόλυτου να συνεχίσει την τελειοποίηση της ύπαρξης. Δεν μπορεί να υπάρξει καμιά αμφιβολία σχετικά με την κοσμική χρησιμότητα της συνειδητής διαχείρισης του συγχρονισμού ή της Στάσης. Όμως για τον ίδιο τον άνθρωπο, ποια είναι η χρησιμότητα της; Προς αυτήν την κατεύθυνση ακριβώς βρίσκεται η ελπίδα της ανθρωπότητας για αυτοτελειοποίηση. Ο συγχρονισμός προσφέρει στην ανθρωπότητα ένα πλούσιο πεδίο για την ανάπτυξη της πρωτοβουλίας της. Το να ασκεί ο άνθρωπος την προσοχή του με τέτοιο τρόπο ώστε, όπως ο χορευτής, να εισέρχεται σε αυτοκυριαρχημένη και συγκεντρωμένη δράση, σημαίνει ότι αποκτά αυτό που ο Γκουρτζιεφ αποκαλεί "ατομικό Νου". Η συνειδητότητα είναι ο δρόμος που επιτρέπει στον άνθρωπο να βρει το δικό του κέντρο, καθώς και τη σχέση του κέντρου αυτού με το κέντρο του Παντός. Η συνειδητή συμμετοχή του ανθρώπου στο συγχρονισμό των πράξεων του έχει σχέση με αυτό που ο Γκουρτζιεφ ονομάζει "οντικό Παρτκντολγκ-καθήκον". Αφοσιωμένος σε αυτό, ο άνθρωπος συμμετέχει στη "διεύθυνση του διευ­ρυνόμενου Κόσμου", εμπλουτίζοντας ένα ανοδικό ρεύμα ενέργειας που σταθερο­ποιεί τον άξονα της δημιουργίας. Χωρίς την ανθρώπινη βοήθεια, η μεγάλη αλυσί­δα του είναι σπάζει στον αδύνατο κρίκο της ανθρώπινης ύπαρξης.

Οι θεωρίες χωρίς μια εσωτερική διάσταση του χρόνου είναι βαθιά απαισιόδο­ξες. Αντιμετωπίζουν την ανθρωπότητα σαν ένα ακόμη γρανάζι στο μηχανισμό της παγκόσμιας ισορροπίας. Η ακρωτηρίαση των δυνατοτήτων του χρόνου ισοδυ­ναμεί με την παραγνώριση της "διπλής φύσης" της ανθρωπότητας. Τα ανθρώπινα όντα μπορούν να είναι κάτι παραπάνω από αδαείς υπήκοοι του συμπαντικού νό­μου. Μπορούν, σε σπάνιες περιπτώσεις, να γίνουν οι εκπρόσωποι του ίδιου του πρωταρχικού νόμου. Αυτή η νέα θέση ανήκει σε "σχετικά ανεξάρτητες υπάρξεις" και απαιτεί υψηλού βαθμού ατομική επίγνωση. Με τη βαθιά επιβεβαίωση της θέσης του, ο άνθρωπος κερδίζει ένα βαθμό ελευθερίας εις βάρος των κληρονομικών και επίκτητων παραγόντων περιορισμού, άρνησης και απελπισίας, που ακυρώνουν κάθε προσπάθεια προς το είναι και τον εγκαταλείπουν έρμαιο στις δυστυχίες του εντροπικού χρόνου. Όταν ενστερνιζόμαστε ολόψυχα τον αγώνα για Στάση, ανα­κτούμε μία διάσταση της ανθρώπινης αυτοκυριαρχίας. Πρόκειται για την αποκά­λυψη αυτού που επιδιώκει πραγματικά ο άνθρωπος να πράξει και να είναι - την ανακάλυψη εκείνου που μπορεί να συμβεί μόνο μέσα στα πλαίσια και διαμέσου του δημιουργικού χρόνου. Η βιωματική κατανόηση της συγχρονισμένης δράσης εκπληρώνει τη διπλή φύση της ανθρωπότητας. Ο συγχρονισμός ανυψώνει τους ανθρώπους από τη βαρύτητα της επίγειας ύπαρξης στο θεϊκό έργο της ανανέωσης του κόσμου διαμέσου της ανανέωσης του εαυτού.

[1]G. I. Gurdjieff, Beelzebub's Tales to His Grandson (New York: Harcourt Brace,
1950), 131

[2]Burnt Norton", The Four Quartets, στοέργοThe Complete Poems and Plays of
T, S. Eliot (New York: Harcourt Brace and World, 1962).

[3] Gurdjieff, 131.

[4] Αριστοτέλους, Φυσικά IV.10.218a

[5] Βλ. για παράδειγμα, Αριστοτέλης, 239bll-13.

[6] Σε αντίθεση με την εξωτερική κατανόηση της κυκλικότητας, οι εσωτερικές πα­ραδόσεις στην Ινδία δίνουν την δυνατότητα στην ανθρώπινη αυτενέργεια να ελευθε­ρώσει ένα πρόσωπο από τον παγωμένο σωρό των συμβάντων που συγκροτούν την ζωή του. Η οδός της απελευθέρωσης ή μόχσα τοποθετεί μία εσωτερική διάσταση στον κύκλο, μέσα από την πράξη της παρατήρησης (σάκσι) του ατέρμονου παιχνιδιού της επανάληψης.

[7]Reasons in History: A General Introduction to the Philosophy of History, μτφ. ΤουRobert Hartman (New York: The Liberal Arts Press, 1953), 87.

[8] Στο;ίδιο, 23.

[9] Στο ίδιο, 25

* Σ.τ.Ε. Heropass. Ο Γκουρτζίεφ τον πρόφερε Χαιροπά, με ένα χ βαθύ όπως και τις λέ­ξεις λέ­ξεις Χασναμούς και Χανμπλετζόιν αντίθετα με όλες τις άλλες φιαχτές λέξεις του βιβλίου του που αρχίζουν με h. Ενδεικτικό για την απόδοση που προτιμούμε εδώ είναι ότι και την καμήλα πρόφερε χαμηλά.

[10] Gurdjieff, 749.

** Σ.τ.Ε. Θα ήταν σωστότερο να ονομάσει ο συγγραφέας τον νόμο του τρία, νόμο των γε­νεσιουργών αιτίων, των τριών δυνάμεων, όχι των φαινομένων. Αλλωστε η Τρίτη δύναμη δεν γίνεται ποτέ αισθητή, αφού, μόλις προκύψει από την συνένωση των δύο δυνάμεων, μετατρέπε­ται αμέσως σε μία από τις δυνάμεις της επόμενης δυάδας, αποτελώντας ταυτόχρονα την επόμενη βαθμίδα της κλίμακας, σύμφωνα με τον νόμο του Επτά αυτή την φορά.

[11] Στο ίδιο, 751.

[12] Στο ίδιο, 750.

[13] Στο ίδιο 754

[14] Στο ίδιο 759

[15] Στο ίδιο

[16] Στο ίδιο762

[17] Στο ίδιο 764